Ərəblərin Azərb.-na və Arrana köçürülməsi Ərəb xilafəti yarandıqdan sonra, islam dinini yaymaq məqsədilə müxtəlif istiqamətlərdə yürüşlərə başladı. Sasaniləri məğlub etdikdən sonra Cənubi Azərb. ərazisi işğal edilsə də, Göyçay ərazisinin daxil olduğu Girdiman dövləti özünün görkəmli sərkərdəsi Çavanşirin uzaqgörən siyasəti nəticəsində 680 ilə qədər dövlət müstəqilliyini qoruyub saxlaya bildi. Bizans dövlətinin tərəfdarları tərəfindən Cavanşirin sui-qəsd nəticəsində öldürülməsi vəziyyəti dəyişdi. Şimali Azərb. Ərəb, Xəzər və Bizans dövlətləri arasında savaş meydanına çevrildi. Ərəblərin qələbəsi nəticəsində 705 ildə Azərb. ərazisi tamamilə xilafətin tərkibinə qatıldı.
Bütün işğal dövrlərində olduğu kimi, bu dövrdə də yerli əhalini təsir altında saxlamaq üçün ərəblər köçürmə siyasətini həyata keçirdilər. Onlar mövqelərini möhkəmləndirmək üçün Azərb. və Arrana böyük sayda ərəb əhalisini köçürdülər. Hələ xəlifə Əli ibn Əbu Talibin dövründə (656-661) Azərb.-na hakim təyin edilən əl-Əşəs ibn Qeys “Ərdəbildə əta və divan siyahısına salınmış ərəblər yerləşdirdi… Ərəblər Azərb.-da məskən saldıqda onların Kufədən, Bəsrədən və Şamdan olan qohumları bura axışdılar… 8-ci əsrin 30-cu illərində Məsləmə Dərbəndə 24 min ərəb yerləşdirdi”.
Azərb.-na köçürülən ərəb k.-lərinin bir hissəsi indiki Göyçay ərazisinə yerləşdirildi. Ərəb tayfalarının VII-IX əsrlərdə Azərb.-na köçürülməsinin izləri Azərb.-ın bəzi r-larında indiyədək qalmaqdadır. Akademik Z.Bünyadov yazırdı: “Vaxtilə ərəblərin məskən saldıqları yaşayış məntəqələrinin adında indiyədək “ərəb” sözü qalmışdır… Bu kəndlər xilafətin məhz şm. sərhədləri boyunca, əsasən, ticarət yolları üzərində yerləşirdi… Göyçay-Ərəbcəbirli, Ərəbxana, Ərəbmehdibəy, Ərəbşahverdi kəndləri” bu k.-lərdəndir.
1859-64 illərdə N.Zeydliç (1831–1907 illər – rus naturalisti, statistiki, etnoqrafı) tərəfindən hazırlanan vilayətin kameral təsviri əsasında tərtib olunan “Bakı əyalətinin etnoqrafik eskizi” əsərində ərəb kəndlərinin və köçəri tayfaların siyahısı verilmişdir: “Ərəb Cəbirli və Ərəb Şahverdi Göyçay və Şamaxı uyezdlərində, Ərəb Mehdibəy, Ərəb Sarvan və Ərəb Xanədan Göyçay uyezdində köçəri həyat sürürdü. Oturaq ərəblər isə ölkənin, əsasən, şm. və c. hissələrində yaşayırdılar. Bakı quberniyasının kameral təsvirinə əsasən, burada olan ərəb k.-lərində 1680 təsərrüfatda ümumi olaraq 9881 nəfər əhali yaşayırdı.
Əhalisi mənşəcə ərəb hesab edilən yaşayış məntəqələri və köçəri düşərgələr haqqında ən dolğun məlumat 1886 ildə Zaqafqaziya bölgəsi əhalisinin sayını özündə əks etdirən cədvəldə qeyd olunub. Cədvəldə verilən məlumata görə, 1886 ildə Göyçayın Ərəbcəbirli (indiki I və II Ərəbcəbirli) k.-də 650 nəfər, Ərəbşahverdi k.-də 232 nəfər əhali yaşayırdı.
Şamaxı və Göyçay uyezdlərində yaşayan Ərəbşahverdi, Ərəbcəbirli, Ərəbişam və Ərəbqədim tayfalarında dəvə ilə yükdaşıma ticarəti (çarvadarlıq) geniş yayılmışdı. Bu tayfalardan olan ərəblər dəvələrlə Bakı quberniyasından Zaqafqaziyanın müxtəlif yerlərinə yük daşıyırdılar. Azərb.-ın daxilində xüsusən duz və neft dəvələrlə daşınırdı. Göyçay ərəbləri bu malları Zaqafqaziya dəmir yolunun Ucar stansiyasından, Qəbristan ərəbləri isə Bakı quberniyasından alaraq digər regionlarda satırdılar. Maraqlıdır ki, ərəblər puldan istifadə etmirdilər və satdıqları mal əvəzində düyü, fındıq, meyvə götürürdülər.
Göyçayın Ərəbcəbirli k. sakinləri kömürdən istifadə edirdilər. Bu kəndin sakinləri əldə edilən kömürü Bakının mis və dəmirtökmə müəssisələrinə satırdılar. Ərəb tayfalarının bir ortaq xüsusiyyəti də hər birində yun məhsullarının (kilim, xalça) geniş istifadə olunması idi. Bu xalçalardan ən məşhuru Ərəbqədim xalçası idi. Qobustan r-nunun Ərəbqədim k.-də xalçaçılıq ənənəsi indi də qalır.
Azərb. tarixşünaslığının banisi Abbasqulu Ağa Bakıxanov XIX əsrin ortalarına qədər Azərb.-da ərəblərin böyük hissəsinin ana dillərini itirdiyini qeyd edir. Bakıxanovun fikrincə, Şirvan uyezdində yaşayan ərəblərin yalnız bir qrupu ərəb dilindən məişətdə istifadə edirdi. Azərb. ərəblərinin türkləşməsi prosesi XIX əsrin sonlarına yaxın başa çatdı. Bu vaxta qədər, demək olar ki, bütün ərəb kəndləri ana dilini itirdi.
Mənbə: “Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. “Azərbaycan” xüsusi cildi”, Bakı, 2007
Z.Bünyadov. “Azərbaycan VII-IX əsrlərdə”, Bakı, 2007, 424 s.
N.Vəlixanlı. “Azərbaycan VII-XII əsrlərdə: tarix, mənbələr, şərhlər”, Bakı, 2016, 480 s.
M.Zülfüqarlı. “Göyçay tarixi”. Bakı, 2022, s.31-37
Н.Волкова. (1983), «Арабы на Кавказе», «Советская этнография», 1983, № 2
А.Генко. (1941), «Арабский язык и кавказоведение», «Труды второй сессии ассоциации арабистов»
Г.Гейбуллаев. (1991), «К этногенезу азербайджанцев». Том 1.
