Mifoloji qaynaqlardan qəbul olunmasının nəticəsidir ki, birlik, bolluq və ölməzlik rəmzi daşıyan, çox vaxt da cənnət meyvəsi kimi dəyərləndirilən nar uzun əsrlərdir ki, Azərb. təsviri və tətbiqi sənətində önəmli kompozisiya elementi kimi is­tifadə olunmaqdadır. Adı müqəddəs kitabımız “Qurani-Kə­rim”də çəkilən nara bədii-yaradıcı münasibət ilk olaraq ondan rəmzi-fəlsəfi məna daşıyıcısı olan naxış elementi kimi isti­fa­də­dən başlamış, sonradan ona maraq tablolarda və qrafik löv­hə­lər­də ifadəsini tapmış, ən nəhayət, dekorativ-tətbiqi sənətdə və heykəltəraşlıqda ilham qaynağına çevrilmişdir. Orta əsrlərə aid olan “Vərqa və Gülşa” (XIII əsr) əlyazmasına çəkilən çoxsaylı miniatürlərin arasında nar ağacı təsvirinin yer alması da sirr qa­tı­na çevrilmiş bu meyvəyə qədim dövrlərdən yaradıcı mara­ğı­nın mövcudluğunu təsdiqləyən faktdır. Sonrakı əsrlərdə yara­dılan miniatür üslublu əsərlərdə də nar təsvirinə rast gəlinir.

Nar təs­vi­ri bəzək elementi kimi sarayların və iqamətgahların, şəxsi ma­li­kanələrin də divarlarını bəzəyən freskaların ayrılmaz ele­menti olmuşdur. Buna Şəki Xan sarayının (XVIII əsr) və İrə­van­dakı Sərdar sarayının (XVIII əsr), Şuşa, Şamaxı, Quba və Bakı şə­hər­lərindəki memarlıq tikililərinin (XVIII-XIX əsrlər) divar rəsm­lə­rinin timsalında əmin olmaq mümkündür. Onları yaradan rəs­samların sırasında Mirzə Qədim İrəvani, Usta Qənbər Qa­ra­baği, Mir Möhsün Nəvvab və digər məşhur fırça ustaları ol­muş­lar. Bu ənənəni XX əsrdə SSRİ Xalq rəssamı Toğrul Nəri­man­bəyov davam etdirmiş, Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrının fo­yesində, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin interyerində, keçmiş “Moskva” otelinin divarlarında çəkdiyi rəsmlərdə nar təs­vi­rin­dən geniş istifadə etmişdir. O, həm də nar təsviri olan çoxsaylı rəngkarlıq tablolarının müəllifidir.

Azərbaycanın mərkəzi rayonlarından olan və ticarət yollarının qovuşuğunda yerləşən Göyçay özəl etnoqrafik səciyyəsi ilə də seçilməkdədir. Lakin bütövlükdə bu etnoqrafik mədəniyyətin, o cümlədən burada yer alan mərasimi aktların, inanc, xalq təbabəti, yerli mətbəxin yetərincə öyrənilmədiyini etiraf etməliyik. Bunun əsas səbəbi də xalq mədəniyyətinin tədqiqində uzun müddət etnoqrafiya və folklorun bir-birindən təcrid edilməsi və bu zaman üstünlüyün folklorşünaslığa verilməsi olub.

Göyçay r-n kimi inzibati əsasda 1930 ildə təşkil olun­muşdur. O vaxta qədər isə bu ərazi qəza qismində Bakı quberniyasının tabeliyində olmuşdur. Ərazinin er­kən məskunlaşması daha qədim dövrlərlə səsləşsə də, bilici sa­kin­lə­rinin dediyinə görə mərkəzə çevrildiyi vaxtdan hesablanarsa, Göy­­çay ş.-rinin hazırkı inzibati ərazisinin tarixi 150 ildən bir qədər yuxarı, yəni 200 ilə yaxın olar. Belə ki, şəhərin yer­ləşdiyi indiki sahəsi 167 il bundan öncə (təxminən 1855 ilə kimi) çəmənlik, kolluq və meşəlikdən ibarət olmuşdur.

Göyçay r-nu qədimdən xristianlığın, atəşpə­rəstliyin yayıldığı bir ərazi olmuşdur. Burada insanlar hətta bütlərə belə ibadət etmişdilər. İslam bu yerlərə gəlib çatdıqdan sonra atəşpərəstlik, xristianlıq və bütpərəstlik ortadan qalxmış, İslam öz qüdrətini qoruyub saxlamış­dır. Bu gün buranın əhalisinin müsəlman olması bunun bariz nümunəsidir. Bütün bu dediklərimiz haqqında ətraflı məlumat vermək üçün Göyçay r-dakı dini vəziyyəti iki qrupda ələ almaq olar. İslamdan əvvəl və İslamdan sonra.

Ərazisi 735 kv.km

 İnzibati mərkəzi Göyçay şəhəridir.

Göyçay Azərb. Resp.-nın tərkibində inzibati rayon olmaqla 40⁰20^/ ilə 40⁰50^/ şimal enlikləri və 47⁰ 40^/ ilə 48⁰10^/ şərq uzunluq dairələri arasında yerləşir.

R-nun ərazisi şm.-dan c.-a 25 km, ş.-dən q.-ə isə 42 km məsafədə uzanır. R-nun mərkəzi Göyçay ş. Bakı-Qazax magistral yolunun 216 kilometrliyində, Ucar dəmiryol stansiyasından 18 km məsafədədir.

Bu gün adları öyrənmək xalqın dili, tarixi, etnik mənşəyi, etnoqrafiyası məşğuliyyət sahələri haqqında təsəvvürü genişləndirir, dünənimizlə bu günümüz arasında mənəvi körpü yaradır.

Şirvan düzünün şimalında, Göyçay çayının sahilində yerləşən Göyçay ş. eyni adlı rayonun mərkəzidir. Şəhərin və rayonun adı çayın adından götürülmüşdür. Göyçay ş.-nin yerində keçmişdə Potu kəndinə məxsus bağların olduğu qeyd edilir (15. s.325). XIII əsrin ikinci yarısında indiki Göyçay ş. nin yerləşdiyi ərazinin meşəlik olması və bu yerin Ərvan adlandırılması söylənilir (39. s.57). Keçmişdə Aran r-rına yol buradan keçdiyinə görə Potu bağları ərazisində karvansara salınmış və mal bazarı olmuşdur. Bazara mallar Potu kəndindən gətirildiyindən ona Potubazar deyilirmiş. Bazar dağıldıqdan sonra onun adı bir müddət də qalmış, sonralar isə bu ad istifadədən çıxmışdır. Sonralar burada poçt məntəqəsi yaradılmış və 1851 ildə məntəqə ətrafında cəmi 5 evin olduğu bildirilir.

Xalq zəkasının məhsulu kimi mənəvi sərvətimiz olan bayatılarımızın biri aşağıdakı misralarla tamamlanır: «Tikdim ki, izim qala». Bu cəhətdən maddi mədəniyyət nümunələri olan tikililər, abidələr və qalalar əsrlərlə insanlığın mənəvi qüdrətinin, onun qurub-yaratmaq enerjisinin daşıyıcısına, maddi sübutuna çevrilir, müasir nəslə yaxın və uzaq keçmişini tanıdır, tarixə şahidlik möhürü vurur. Hər şeydən öncə isə insan əməyinin real daşıyıcısına çevrilir. Hər bir tikinti, hər bir kərpic inşaatçı-bənnanın əməyini, ürəyinin hərarətini, biləyinin təpərini, orijinal dəst-xəttini nümayiş etdirir. Bir sözlə, hər bir tikili canlanaraq usta sənətkarın həyat salnaməsinə çevrilir. Eynilə kustar xalq sənətkarlığı nümunələri, məişət və kənd təsərrüfatı alətləri, geyim əşyalarının varlığı da həmin missiyanın daşıyıcısına çevrilə bilər. Bunların hər birində xalqımızın ən qədim təsəvvür və görüşlərinin, inam və etiqadlarının proyeksiyası və cizgiləri qalmaqdadır. Bu isə insana keçib gəldyi tarixi yolu addım-addım izləməyə, hardan gəlib hara gedəcəyini təyin etməyə kömək edir.

148 il əvvəl-1875 ilin iyul ayının 22-də “Əkinçi” qəzetinin nəşrə başlaması ilə böyük maarifçi naşir Həsən bəy Zərdabi tərəfindən əsası qoyulmuş Azərb. Milli mətbuatı şərəfli yol keçmiş, yarandığı ilk gündən qabaqcıl ideyaların – maarifçiliyin, milli azadlıq ideyalarının, demokratik fikrin carçısı olmuş, cəmiyyətin inkişafında, mənəvi, siyasi, əxlaqi təkamülündə müstəsna rol oynamışdır. Azərbaycan mətbuatının bünövrəsini qoyarkən, “Əkinçi” qəzetini yaradarkən Həsən bəy Zərdabi nə düşünürdü, mətbuatdan nə gözləyirdi, mətbuatın qarşısında duran vəzifənin nədən ibarət olduğunu necə açıqlayırdı? Bu sualların cavabını onun öz sözlərində axtarmaq lazımdır. Böyük maarifçi yazırdı: “Heç olmaz ki, doğru söz yerdə qalsın. Hər ildə on qəzet oxucularından birisi oxuduğunu qansa, onların qədəri ilbəil artar. Sonra düşmənin düşmənliyi, dostun dostluğu və dost göstərən doğru yolun doğru olması aşkar olar”. Həsən bəy Zərdabi Göyçay qəz.-nın Zərdab k. doğulduğu, həyatının müəyyən dövrü burada keçdiyi üçün onun Göyçayda yaşayan mütərəqqi fikirli insanlarla, ziyalılarla əlaqəsi olmuş, “Əkinçi” qəzeti Göyçayda da yayılmış və oxunmuşdur. Göyçaylıların mətbuatla, qəzetlə ilk yaxından tanışlığı, heç şübhəsiz ki, “Əkinçi” dən başlayır. Təbii ki, Göyçay qəza mərkəzi olduğuna görə qəza idarəsinin başçıları, orada işləyən məmurlar əsasən ruslardan ibarət idi və həmçinin, orada qeyri millətlərin rusdilli nümayəndələri də fəaliyyət göstərirdilər. Onlar rus dilində qəzet və jurnallar alırdılar və həmin nəşrləri qəza idarəsində çalışan azərbaycanlılar da əldə edib oxuyurdular.

Azərb.-nın ən qədim tarixi ərazilərindən olan Qafqaz Albaniyası və Şirvanşahlar dövlətlərinin çoğrafi və strateji cəhətdən ən əlverişli ərazilərindən biri də Göyçaydır. Tarixi abidələrin nisbətən az aşkar edilməsi heç də bu ərazidə abidələrin az olması anlamına gəlməməlidir. Fikrimizcə, bunu Göyçay ərazisində arxeoloji qazıntıların digər ərazilərə nisbətən çox az aparılmasında, elmi mərkəzlərin obyektiv və ya subyektiv səbəblərdən bu əraziyə az diqqət ayırmasında axtarmaq daha düzgün olar.

Aşıq sənəti çox qədim tarixi köklərə malik olan xalq yaradıcılığı sahəsidir. Tarixi inkişafı ərzində müxtəlif mərhələlərdən keçmiş aşıq sənəti bir çox mədəni dəyərləri özündə birləşdirmişdir. Bu sənət sahəsini öyrənərkən qarşımıza çıxan ilk suallardan birincisi aşıq sözünün etimalogiyası ilə bağlıdır. Aşıq sözü ərəb mənşəli “eşq” sözündən götürülüb mənası “sevən” deməkdir. Yəni Allahı bütün qəlbi ilə sevən insan.

Aşıq sözünün etimologiyası daha qədim Varsaq, Yanşaq, Uzan-Ozan, Aşiq adlarından törəndiyi artıq elmə məlumdur. Aşıq sənətkarı Orta əsrlərdən xalq içində xüsusi hörmət və rəğbətlə qarşıldandığı üçün onlar «əhli-həqq», «haqq aşiqi» kimi adlandırılmışdır. Əksər aşıq mühitlərinin yayıldığı ərazilərdə Dədə və ya «haqq aşiqi» adlandırılan sənətkarlar dünyasını dəyişdikdən sonra onların məzarları ziyarətgahlara çevrilmişdir. Aşıqların xalq içərisində böyük etimadı olmasını Gorus məktəb nəzarətçisi P.Vostrikov belə şərh edir. «Əhali aşığın sözünə tam mənası ilə inanır və etiqad bəsləyir. Bu kəndlərdə hətta savadlı ziyalılar aşıq qədər hörmətə malik deyildir. Kəndli alimə o qədər inanmır, nə qədər ki bu sadə xalq şair-müğənnisinə inanır».