Aşıq sənəti çox qədim tarixi köklərə malik olan xalq yaradıcılığı sahəsidir. Tarixi inkişafı ərzində müxtəlif mərhələlərdən keçmiş aşıq sənəti bir çox mədəni dəyərləri özündə birləşdirmişdir. Bu sənət sahəsini öyrənərkən qarşımıza çıxan ilk suallardan birincisi “aşıq” sözünün etimologiyası ilə bağlıdır. “Aşıq” sözü ərəb mənşəli “aşiq” sözündən götürülüb və mənası “sevən” deməkdir. Yəni Allahı bütün qəlbi ilə sevən insan.

“Aşıq” sözünün etimologiyası daha qədim Varsaq, Yanşaq, Uzan-Ozan, Aşiq adlarından törəndiyi artıq elmə məlumdur. Aşıq sənətkarlarlar orta əsrlərdən xalq arasında xüsusi hörmət və rəğbətlə qarşılandıqları üçün onlar “əhli-həqq”, “haqq aşiqi” kimi adlandırılmışlar. Əksər aşıq mühitlərinin yayıldığı ərazilərdə Dədə və ya “haqq aşiqi” adlandırılan sənətkarlar dünyasını dəyişdikdən sonra onların məzarları ziyarətgahlara çevrilmişdir. Aşıqların xalq arasında böyük etimadı olmasını Gorus məktəb nəzarətçisi P.Vostrikov belə şərh edir. “Əhali aşığın sözünə tam mənası ilə inanır və etiqad bəsləyir. Bu kəndlərdə hətta savadlı ziyalılar aşıq qədər hörmətə malik deyildir. Kəndli alimə o qədər inanmır, nə qədər ki bu sadə xalq şair-müğənnisinə inanır”.

Regionlar üzrə tədqiqatların aparılması, o cümlədən ensiklopediyaların hazırlanması Azərbaycan mühitində çox vacibdir. Azərbaycan öz mədəniyyətinə görə Şərq və Qərbi birləşdirən multikultural məmləkətdir. Ölkəmizin milli tərkibi də rəngarəngdir, bir çox xalqlar, din mənsubları burada sülh və qardaşlıq şəraitində yaşayır. Coğrafi cəhətdən də dünyanın 11 iqlimindən 9-u Azərbaycanda mövcuddur. Mədəniyyətimizin, təbiətimizin, əhalimizin belə rəngarəngliyi bizim milli sərvətimizdir, milli mədəniyyətimizin zənginliyidir. Buna görə də regional tədqiqatlar ilk növbədə azərbaycanşünaslıq və azərbaycançılıq baxımından vacibdir.

Göyçay döyüşlərinin tarixşünaslığı

Azərb.-ın beş min illik dövlətçilik tarixi Vətənimizin istiqlalı uğrunda mübarizələrlə, qəhrəmanlıqlarla zəngindir. XX əsrin əvvəllərində baş vermiş belə qəhrəmanlıqlardan biri Göyçay döyüşləridir. Azərb. tarixinin qəhrəmanlıq səhifələrindən olan “Göyçay döyüşləri” mövzusu bu gün öz aktuallığı ilə diqqəti cəlb edir.

Göyçay döyüşləri haqqında sovet dövründə obyektiv kitab və məqalələr yazmaq qadağan olunduğundan yalnız Azərb.-ın dövlət müstəqilliyinin bərpasından sonra bu mümkün olmuşdur. Göyçay döyüşləri haqqında əhaliyə obyektiv məlumatların verilməsi Azərb. Resp.-sı ərazisinin 20%-nin işğal altında qaldığı hazırkı dövrdə xalqın qələbəyə inamının artırılmasında müstəsna rola malikdir.

Göyçayda ədəbi-bədii yaradıcılıqla məşğul olan, bədii sənət nümunələri yaradan bir çox sənətkarlar yaşayıb-yaratmışlar və bu proses bu gün də davam edir. XV əsrin sonu – XVI əsrin ortalarında yaşamış, dahi Füzulini öz sənətinin gücü ilə heyran edən Həbibidən başlayaraq, bu günə kimi öz mövcudluğunu davam etdirən Göyçay ədəbi mühitinin 550 ildən çox yaşı vardır. Bu illər ərzində bu torpaqda onlarca ədib dünyaya göz açmış, Azərb. ədəbiyyatına, bədii söz xəzinəsinə yaddaqalan əsərlər bəxş etmişdir. 

Göyçay r-n kimi inzibati əsasda 1930 ildə təşkil olun­muşdur. O vaxta qədər isə bu ərazi qəza qismində Bakı quberniyasının tabeliyində olmuşdur. Ərazinin er­kən məskunlaşması daha qədim dövrlərlə səsləşsə də, bilici sa­kin­lə­rinin dediyinə görə, mərkəzə çevrildiyi vaxtdan hesablanarsa, Göy­­çay ş.-nin hazırkı inzibati ərazisinin tarixi 150 ildən bir qədər yuxarı, yəni 200 ilə yaxın olar. Belə ki, şəhərin yer­ləşdiyi indiki sahəsi 167 il bundan öncə (təxminən 1855 ilə kimi) çəmənlik, kolluq və meşəlikdən ibarət olmuşdur.

Ərazisi 735 kv.km

İnzibati mərkəzi Göyçay şəhəridir.

Göyçay Azərb. Resp.-nın tərkibində inzibati rayon olmaqla 40⁰20^/ ilə 40⁰50^/ şm. enlikləri və 47⁰ 40^/ ilə 48⁰10^/ ş. uzunluqları arasında yerləşir.

R-nun ərazisi şm.-dan c.-a 25 km, ş.-dən q.-ə isə 42 km məsafədə uzanır. R-nun mərkəzi Göyçay ş. Bakı-Qazax magistral yolunun 216 km-liyində, Ucar dəmiryol stansiyasından 18 km məsafədədir.

Göyçayın zəngin tarixinin tədqiqinə başlamamışdan əvvəl bəzi məsələlərə aydınlıq gətirilməsinə ciddi ehtiyac var. Hər şeydən əvvəl aydınlaşdırılmalıdır ki, Göyçayın tarixi dedikdə biz hansı ərazinin tarixindən – bugünkü 55 kənd və 1 r-n mərkəzini əhatə edən ərazi, yoxsa bu ərazidən dəfələrlə böyük olan Göyçay qəz.-nın ərazisinin tarixindən bəhs etməliyik?

Bu gün adları öyrənmək xalqın dili, tarixi, etnik mənşəyi, etnoqrafiyası, məşğuliyyət sahələri haqqında təsəvvürü genişləndirir, dünənimizlə bu günümüz arasında mənəvi körpü yaradır.

Şirvan düzünün şm.-lında, Göyçay çayının sahilində yerləşən Göyçay ş. eyniadlı r-nun mərkəzidir. Şəhərin və r-nun adı çayın adından götürülmüşdür. Göyçay ş.-nin yerində keçmişdə Potu k.-nə məxsus bağların olduğu qeyd edilir (15, s.325). XIII əsrin ikinci yarısında indiki Göyçay ş. nin yerləşdiyi ərazinin meşəlik olması və bu yerin Ərvan adlandırılması söylənilir (39, s.57). Keçmişdə Aran r-nlarına yol buradan keçdiyinə görə Potu bağları ərazisində karvansara salınmış və mal bazarı olmuşdur. Bazara mallar Potu k.-dən gətirildiyindən ona Potubazar deyilirmiş. Bazar dağıldıqdan sonra onun adı bir müddət də qalmış, sonralar isə bu ad istifadədən çıxmışdır. Sonralar burada poçt məntəqəsi yaradılmış və 1851 ildə məntəqə ətrafında cəmi 5 evin olduğu bildirilir.

Göyçayda tarixən maarifpərvər düşüncəli ziyalılar yetişmiş, rayon əhalisinin mədəni siması onların adı ilə təyin olunmuşdur. Şəhər daxilində əhalinin qabaqcıl ziyalılar dəstəsini daha çox elm, sənət, mədəniyyət işçiləri, müəllimlər, həkimlər və digər peşə sahibləri təşkil edib. Əhalinin ictimai təfəkkürünün inkişafının, mədəni davranış və estetik baxışların formalaşmasının ilkin mənbəyi, ilkin bazası elm, təhsil, ədəb, mərifət ocaqları olan məktəblərdir. Bir sözlə, xalq maarifi sahəsidir.

Azərbaycanın mərkəzi rayonlarından olan və ticarət yollarının qovuşuğunda yerləşən Göyçay özəl etnoqrafik səciyyəsi ilə də seçilməkdədir. Lakin bütövlükdə bu etnoqrafik mədəniyyətin, o cümlədən burada yer alan mərasimi aktların, inanc, xalq təbabəti, yerli mətbəxin yetərincə öyrənilmədiyini etiraf etməliyik. Bunun əsas səbəbi də xalq mədəniyyətinin tədqiqində uzun müddət etnoqrafiya və folklorun bir-birindən təcrid edilməsi və bu zaman üstünlüyün folklorşünaslığa verilməsi olub.