Göyçay r-n kimi inzibati əsasda 1930 ildə təşkil olun­muşdur. O vaxta qədər isə bu ərazi qəza qismində Bakı quberniyasının tabeliyində olmuşdur. Ərazinin er­kən məskunlaşması daha qədim dövrlərlə səsləşsə də, bilici sa­kin­lə­rinin dediyinə görə mərkəzə çevrildiyi vaxtdan hesablanarsa, Göy­­çay ş.-rinin hazırkı inzibati ərazisinin tarixi 150 ildən bir qədər yuxarı, yəni 200 ilə yaxın olar. Belə ki, şəhərin yer­ləşdiyi indiki sahəsi 167 il bundan öncə (təxminən 1855 ilə kimi) çəmənlik, kolluq və meşəlikdən ibarət olmuşdur.

Adlanmasına gəlincə, bir neçə ciddi qaynaqda Göy­çay toponimindən də bəhs olunur və bu adın su anlamlı olduğu həmin qaynaqlarda əminliklə bildirilir. Məsələn, Göyçay əhalisinin bir hissəsinin Qaramanlı tayfasından formalaşdığı, bu tayfanın mənşəyi və Göyçay ərazisinə gəlişi haqqında məlumat verən mənbədə belə bir açıqlamaya da rast gəlirik: “Hazırda Türkiyənin Qaraman vilayətində axan çayın da adı Göy çaydır. Hətta belə ehtimal da var ki, Qaraman tayfasının nümayəndələri Göyçaya köçərkən özləri ilə gətirdikləri Göy çay adını yeni köçdükləri ərazidə axan çaya veriblər” (1, 15). Əlbəttə, müəllifinin də etiraf etdiyi kimi, bu bir ehtimaldır, yəni məsələnin biryolluq çözüldüyü demək deyildir. Lakin maraq doğurduğu üçün düşünürük ki, həm də bu ehtimalın daha etibarlı dəlillərlə ilişkədə araşdırılmasına ehtiyacı vardır. Belə baxdıqda, toponimin buradan əks istiqamətə daşına biləcəyi ehtimalı da istisna deyildir.

 Adlanmanın göy (səma) ilə əlaqəsi olduğu da ağılabatan ver­siyadır. Bunun da bir qaynağının “Göy Türk”lərə bağlandığı­nı ehtimal etmək olar. Nəzərə alaq ki, elmi mənbələrdə qədim türklərin göy­lə rabitəsindən çox danışılır.

Maraqlıdır ki, digər mənbələrdə bu toponimin daha erkən dövrlərlə səsləşdiyi bildirilir və həmin mənbələrə əsaslanmaqla deyə bilirik ki, Göyçay adı IX-X əsrlərdə yaşamış ərəb tarixçilərinə bəlli olmuşdur. Bu minvalla Əbu əl-Həsən Əli ibn əl-Hüseyn ibn Əli əl-Məsudinin “Muruc əz-zəhəb və məadin əl-cəvahir” (“Qı­zıl yu­yulan yer və cəvahirat mədənləri”) adlı əsərində “Göyçay” sözünün yer aldığını görürük. Belə ki, əl-Məsudinin əsərində Azərbaycanda mövcud iki “Muğan” adlı ərazidən bəhs olunur: onlardan birinin Xəzər dənizi sahilində, digərinin isə Göyçay və Girdiman çay­la­rı­nın aşağı axarı boyunca uzanan ərazilərində yerləşdiyi bildirilir. Daha anlaşıqlı olsun deyə, həm də müəllif, bu arealdakı Muğanın Xəzər dənizi sahilində mövqe tutmuş Muğan ölkəsi ilə qarış­dırıl­mamasını tövsiyə edir (2, 29-39).

Ərəb mənbələrindən, habelə X əsrə aid olub, lakin müəl­lifi bu günədək naməlum qalmış “Hüdud əl-aləm” (“Aləm­lərin sər­hə­di”) əsərində bu toponimə işarə olunması da olduqca zəruri mə­qamdır və fikrimizcə, bu məqam öncəki məlumatın səhih­ləş­di­ril­məsi yönündə ortaya çıxacaq mübahisələri aradan qaldırmağa kö­mək edə bilər. Girdiman dövlətinin təşəkkül tarixini araşdıran ta­nınmış rus alimi V.F.Minorskinin həmin mənbədən gətirdiyi isti­nad əslində bu qənaətə gəlməyimizə əsas vermişdir. Müəllifin 1958 ildə, həm də əsərin ingiliscə tərcüməsinə ilk dəfə yazdığı qeydlərindən bəlli olur ki, Girdiman dövlətinin tabeliyindəki mü­hüm strateji məntəqələr məhz Göyçay və Girdiman çaylarının ara­sındakı landşaftlarda mövcud olmuşdur. Digər orta əsr mənbə­ləri­ni də bu kontekstdə süzgəcdən keçirən müəllif, həmin məntə­qə­lər­dən biri kimi Layzan şahlığının adını öz qeydlərində ayrıca vur­ğu­layır. Məlumat üçün deyək ki, əksər tarixçilər “Layzan” və ya “Laizan” kimi tələffüz olunan bu toponimin indiki Lahıcla daha sıx bağlı olduğunu bildirirlər (2, 45-46).

Sonrakı dövrlərdə Göyçay toponiminə klassik poeziya­mı­zın dühalarından olan S.Ə.Şirvaninin əsərlərində rast gə­lirik. Göyça­yın Qaraxıdır kəndindən olub, “Qəbuli” təxəllüsü ilə şeirlər yaz­mış Mir Hüseyn əfəndi haqqında mə­lumat verərkən, şair, Göy­çay­dan da ötəri bəhs edir. Maraqlıdır ki, Şirvana məxsus bu yer şairin məlumatında Sədnərud adlı mahalın bir nahiyəsi kimi təqdim edi­lir: “Sədnərud Şirvanın mahallarındandır. Cəmi otuz iki para kənddir təmamən gərmü siyrdir. Göyçay ki Şah dağının qiblə tə­rəfindən və Baba dağından və sair cibali-əzimələrin çeşmə­lə­rindən və qar sularından cari olur, ol mahala caridir. Bağatlarında çox əla əbrişəm, innab, şaftalu hasil olur. Amma fəsli-tabistanda suları üfunət etdiyi cəhətdən çox məgəsi-pürazar olur və Qaraxıdır ol qəryələrin cümləsindəndir” (3, 134).

Astrologiyaya görə (apostrofla yazılan) Sədnərud sözü­nün iza­hı: Tərkib halında baxıldıqda, söz “uğurlu ulduz altında d­o­ğu­lan xoşbəxt məkan” mahiyyətini ehtiva edir. Hissələrə ayır­dıqda, səd (ərəbcə)– “uğurun”, “bəx­ti­yar­lı­ğın”, nər (farsca) –“cəsurlu­ğun”, “igidliyin” rəmzi kimi səciy­yə­ləndirilir (Müasir ərəb-fars sözlük­lərində nər, dəvə sözünün qar­şı­lığı kimi də izah olunur). Ud (ərəb­cə)–odun deməkdir, həm də məkani səciyyə daşıyır. Hindis­tanda bitən və yandırıldıqda xoş iy verən ağacın adıdır (4, 543; 472; 656).Şəcərəsi: Azərbaycanın mərkəzində (Göyçay adı ilə – A.Ə.) İslamın ətrini yayan Haqq aşiqi övliyaların xanəgahı – toplanış yeri; Mənəvi aləmdə tövbə qapıları olan Nuh çıxan yerlə Dərbənd arasında orta, yəni ədalətli mövqe tutan məkan deməkdir.

Məlumatdan anlaşılır ki, ümumiyyətlə, nahiyə də daxil ol­maqla, bu areala aid torpaqlar bol suya malik olduğu üçün münbit və məhsuldar olub. Bütün bunlar isə deməyə əsas verir ki, məhz su amili nəzərə alınmaqla ərazinin adlandırıl­ması təmin olunmuşdur. Beləliklə, çayın adını daşıması ilə ərazi də tədricən populyarlıq qazanmışdır.

R-nun ən böyük çayı olan Göyçay çayı, həm də ölkənin daimi axınlı çaylarından hesab olunur. “Çay Qəbələ, İsmayıllı, Göyçay və Ucar rayonlarının torpaqlarından axıb gedir. O, öz baş­lanğıcını 2455 m yüksəklikdə olan Kof dağın Salavat aşırımının 2,5 km qərbində, 1980 m yüksəklikdə olan yamacdan – Baba dağının cənub ətəyindən alır” (5, 7). Dünyagörmüş sakinlərin de­di­yinə görə, çayın daşıdığı ad suyunun rənginə əsaslanıb. Hətta onu da deyirlər ki, Qaraçayın bura birləşməsindən sonra çay əv­vəlki şəffaflığını tamam itirib. Əlavə edək ki, baş su­ay­rı­cın­dan hesablanarsa, Göyçay çayına irili-xırdalı ondan artıq çay tö­kü­lür. Buqur çay, Keqniya çay, Peşnoy çay, Zarat çay, Qala çay və di­gərlərinin adını çəkmək olar. Onlardan biri də 35 km uzun­luqda olan Qaraçaydır ki, ümumi zolağı 115 km çatan Göy­çay çayının 63 km-yində bu yardımçı çay “ana” axına qovu­şur (5, 7).

Ərazi haqqında toplanmış məlumatlardan bilmək olur ki, şə­hər salınanadək bu yerdən əsasən gediş-gəliş məqsədləri üçün is­ti­fadə olunub. Özəlliklə də, tacirlər bu yol ilə öz mal­larını Şəki, Gəncə kimi böyük şəhərlərə satmağa aparardılar. Məsələn, Lahıc­da hazırlanmış mis məmulatlar həmin şəhər­lərin bazar və dükan­la­rına bir qayda olaraq bu yolla çat­dırılardı. Keçiləcək məsafənin dayanacaq üçün münasib hissəsinə düşdüyündən karvanlar burada lövbər salar, yolçular müvəqqəti də olsa, dinclərini alardılar. Deyilənə görə, çayətrafı ərazilərdə dayanacaq quran yolçular bu yerin sə­fa­lı olduğunu gördükdən sonra buranı Göyçay adlandırıblar.

XIX əsrin ortalarında (1867 ildə) Göyçaya qəza statusu verilir və bu mərhələ ərazinin inkişafını xeyli sürətlən­dirir. Gediş-gəliş ço­xal­dı­ğı üçün artıq ərazidə “şəhərləşmə” prosesi baş alır, alış-veriş yer­lərinin fəaliyyət göstərməsinə ehtiyac yaranırdı. Həmin məqsədlə əsas ərazi­dən iki km aralı cənub hissədə bazar salınır. Bu həm mər­kəzləşmiş ərazidəki sıxlığın azalmasını, həm də istifadəsiz qal­mış ərazilərin sahmana salınmasını şərtləndirirdi. Həftəba­zar kimi tanınan bu “qaynar” məkan indiki Potu kəndinin ərazisində yer­lə­şirdi (Kənd sakinlərinin dediyinə görə, həmin bazarın yerini indi də təyin etmək olur). Tezliklə burada çayxana, çörək bişirmə, də­mirçixana, dəlləkxana kimi sahələr fəaliyyətə başlayır, müxtəlif xırdavatlar satan dükanlar açılır. Ətraf kəndlərdə yaşayan əhali də öz məhsullarını satmaq üçün bu bazara gətirər və buradakı dükan­lardan hazır məmulatlar (qab-qacaq, parça, tütün, qənd, çay, ayaq­qabı və s.) alıb aparardılar. Bazarın Potu ərazisində salın­ma­sı­nı şərtləndirən digər mühüm amil, bir-birindən təxminən 260-700 m aralı olan beş su dəyirmanının burada mövcud olması idi. O zaman nəinki ətraf kəndlərdə, hətta qonşu Ucar, Zərdab kimi bö­yük yaşayış məntəqələrində bu tipli su təchizatları yox idi. Bütün bunlar əsaslandırır ki, Potu kəndi ilk öncə qəza mərkəzi kimi fəa­liyyət göstərmiş, genişləndikcə bu mərkəz bütünlüklə Göyçay əra­zisini əhatəsinə almışdir.

Ümumiyyətlə, bu kənd təkcə ərazi qismində rayonun dir­çə­li­şində rol oynamamış, həm də messenat sakinlərinin fəaliyyəti sa­yəsində bu dirçəlişə layiqli töhfələr qazandırmış­dır. Kənd ağ­saq­qallarının söylədiklərinə əsaslansaq, belə messenatlardan daha fəal fəaliyyəti ilə seçiləni Ömər bəy adlı şəxs olmuşdur. Bunu da sı­ra­dan bir xeyriyyəçilik işi kimi qiymətləndirmək olmaz. Belə ki, hə­lə kənd halına gəlmə­miş­dən öncə burada ilk məskunlaşan Ömər bəy və onun geniş tərkibə malik ailəsi olmuşdur. O da maraqlı faktdır ki, Potuda ilk məscidi (1856 ildə) Ömər bəyin atası Hacı bəy inşa etdirib. Bütün bunlar da nəticə çıxarmağa əsas verir ki, elə Potu­nun özülü bu nəslin nümayəndələri tərəfindən qoyulmuş­dur. Bun­dan başqa, rayonda ilk un üyüdülən dəyirman da bu ailənin tə­şəb­büsü və vəsaiti hesabına ərsəyə gətirilmişdir. Müasir şəhər mas­si­vinə aid dairədə vaxtilə mövcud olmuş bu dəyirmandan hazırda bir nişanə qalmasa da, sakinlər həmin ərazini indi də “Dəyirmanın başı” adlandırmaqdadırlar.

1859-1902 illərdə Şamaxı ş.-də baş vermiş zəlzələlər nəticəsində evsiz qalan ailələrin bir hissəsi Göyçaya pənah gətirir. Bu səbəblə ərazidə yeni yaşayış məntəqələri salınır, mərkəzi mas­siv əvvəlki hüdudlarından bir qədər də kənara çıxır. “Artıq XIX əsrin 60-cı illərində Göyçay ş. geniş əraziyə, çoxlu əhaliyə malik mühüm yaşayış məntəqəsi idi. Əhalinin əsas tərkib hissəsini köçkün şamaxılılar təşkil edirdi” (5, 16). Əslində, Göyçayın əl­ve­rişli coğrafi mövqeyi və mülayim iqlimi ətraf yerlərdən insanların bura axışıb, burada qərar tutmasına bir növ təminat olmuşdu. Önəmli o idi ki, həmin dövrdə Göyçayda məskunlaşmış əhali, həm də milli tərkibinə görə rəngarəng idi. Belə ki, bu diyarın əzəli sa­kinləri olan türk mənşəlilərdən başqa burada rus, yəhudi, hətta er­məni millətinə mənsub insanlar da asudə güzəran keçirirdilər. Heç şübhəsiz, bu fakt multikultural dəyərlərin hələ öncədən xalqımız ara­sında mövcud olduğunu və səmimiyyətlə qorunduğunu birmə­nalı şəkildə əsaslandırır.

Şəhərsalmanın zəruri şərtlərindən biri kimi evtikmədə isti­fa­də edilən dam örtüyünün istehsalı ayrıca önəm daşıyan sahə idi. Ke­ra­mik örtük (yerli ləhcədə qirəmit – A.Ə.) istehsal edən bu sa­hənin təşkili isə mərkəzdən çox da uzaq olmayan Qarabaqqal kən­dində həyata keçirildi. Dağətəyi ərazidə yerləşən bu kəndin ad­lan­ması sa­kinləri tərəfindən müxtəlif səpkidə yozulur. Məsələn, belə nəql olu­nur ki, qış vaxtı kənddə yolüstü lövbər salan karvan ta­cir­ləri hava­nın əlverişsiz olmasına baxmayaraq, növbəti gün yol­la­rı­na davam etmək istəyirlər. Bu zaman onları qonaq saxlayan ev yi­yəsi kar­van­başıya “getmə, qara bax, qal,” deyə, təklifini edir. Bu etimologiyaya görə, kəndin adı elə bu ifadədən qaynaqlanmış, nə­hayət, Qara­baq­qal şəklinə düşmüşdür. Lakin kəndin şəxs adı ilə ilişkəli olması və Qara adlı nüfuzlu bir baqqalın adını daşıması haqda deyiləni bu ver­siyaların içərisində ən ağılabatanıdır (6, 158).

Ümumiyyətlə, rayonda önü “qara” ilə başlayan kənd adları çoxdur və Qarabaqqal da daxil olmaqla bunlardan Qa­raməryəm, Qarayazı (və ya Qarayazlı), Qaraxıdır, Qara­man, Qarabağlar kimi toponimləri misal gətirmək olar (Qə­dim türk dillərində “qara” sözü böyük, geniş, əhatəli və bu qəbildən olan mənaları ifadə etmişdir). Hazırda işlək olan, həm də çoxlu sayda rast gəlinən bu səciyyəli etnotoponimlər işarə­lədir ki,Göyçay əzəli türk torpağıdır. Düzdür, Göyçayda za­man-zaman məskunlaşmış digər xalqların nümayəndələri indi də yerli əhali ilə dost və qar­daşcasına yaşamaqda davam edir. La­kin buranın əhalisinin böyük əksəriyyəti Azərbaycan türk­ləridir və araşdırdıqca burada zəngin türk mənşəli və tipolo­giyalı xalq mə­də­niyyəti ilə qarşılaşa bilirik. Heç şübhəsiz, bu sabitləşmiş mental səciyyə Göyçayın folkloruna, etnoqrafiyasına və eləcə də topo­nim­­­lərinə asanlıqla yansıya bil­mişdir. Deyək ki, ərazidən toplan­mış əfsanə və rəvayətlərdə, ba­ya­tı­larda, ata sözlərində və s. janr­lar­da bu göstərici daha qabarıq plandadır. Düşündüklərimizi misalla təsbit edək. Əsli Göyçayın Alpout kəndindən olan bir şəxsin dedikləri:

“Mən böyüh­lərimizdən eşitmişəm ki, Türkiyədə Alp dağlarıın ətəhlərinnən bir dəsdə alp igitdəri özzərinə atnan otlax yerrəri – mal-qara üçün otlax sahələri axdara-axdara gəlip çıxıplar bı kəndin düzənniyinə. Görüplər ki, yaxşı otlax yeridi. Orda məsgunnaşıplar, olup Alpout. Yəni ki, Alp igitdəriin cəmləş­diyi yer” (S:1).

Digər sahələr öz yerində, ayrılıqda toponimlərimiz xal­qı­mı­zın tarixi, tarixi coğrafiyası, etnik tərkibi, dili, təfəkkür tərzi, məi­şəti və s. mühüm cəhətləri haq­qın­da qiymətli məlu­matlar verən etibarlı faktlar hesab olunur (7, 5).

Bu minvalla bölgədə kənd adları daşıyan çoxlu topo­nimlərə rast gəlmək olur ki, elə ilk səslənməsində türklüyü bizə yansıtır, nəinki onlara dərindən nüfuz etməyimizə ehtiyac qalmır. Ulaşlı-Şıxlı və Hüngütlü kənd adları bu baxımdan daha cəlbedici görünür. Ru­hu şad olsun, vaxtilə professor Əzizə Cəfərzadə Hüngütlü kəndində olarkən burada bir bayatı qeydə alır və bayatıda Hun da­ğından söz açılması ona olduqca önəmli təsir bağışlayır:

Əzizim Hun dağına,

Gəl gedək Hun dağına.

Oğlu ölən ananın,

Qan damar qundağına (S:2).

Əgər ərazidə “alp”larla, “hun”larla ilişkəli yer adlarına rast gələ biliriksə və yaxud bu yerlərdən birinin (Ulaşlının) adlanması “Dədə Qorqud” dastanlarında mövqe almış tayfalardan birinin adlanmasıyla tam üst-üstə düşürsə, deməli, ərazinin aborigen sakinləri haqqında qeyd-şərtsiz fikir yürütmək olar və digər önəmli məsələlərə keçid alın­ma­sında, həm də bu əminlik bizə ip ucu ola bilər.

Maraqlıdır ki, yeni yaranan toponimlərdə də öz dövrünün ən səciyyəvi cizgiləri təmərküzləşə bilmişdir. Məsələn, Qarabaqqal kəndində hazırda Qantarma kimi çağırılan yer adı var ki, şahid­lə­ri­nin dediyinə görə, bu yer bir vaxtlar susuz çöllük imiş. Sonra camaat qan-tər tökə-tökə (əl üsulu ilə) bu yerdən arx qazır və kən­də su gətirir. Bundan sonra həmin yer Qantarma adlanır. Toponimlə bağlı digər bir yanaşma da vardır və bəzi kənd sakinlərinin dediyinə görə, bu yerin ilkin adı “Qaytarma” olmuşdur. Bu da belə izah olunur ki, əvvəllər güclü yağış yağanda dağlardan axan sel suları kəndə dolub böyük tələfata səbəb olurmuş. Həmin axını kənddən yayındırmaq məqsədi ilə bu yer qazılır və axının istiqaməti əks səmtə yönləndirilir. Bizcə, bu versiyanın üzərində dayanmaq lazımdır, çünki bu halda gedişat olduğu kimi ifadədə şəkillənib və bununla da forma ilə məzmun arasında çox təbii bir vəhdət əmələ gəlib (Yəni, axının qaytarılması toponimin meydana gəlməsini şərtləndirib).

İstehsala gəldikdə, daha rahat aparılması üçün kəndin Sarı­torpaq kimi tanınan dağətəyi massivində onun şəraiti də təmin olunmuşdu. Belə ki, xammal birbaşa ərazidə fəaliyyət göstərən kürələrə (sexlərə) ötürülürdü (Əvvəlcə bu istehsal rayondan xeyli aralıda yerləşən Qaraməryəm adlı qəsəbədə aparılmış, daşınma əlavə xərc və s. çətinliklər törətdiyindən kürələrin kəndin ərazisinə köçürülməsi məsləhət bilinmişdir). Lazımi temperaturun alınması üçün kürələr odun, yaxud da mazutla qızdırılırdı. Şirəli torpaqdan hazırlanan saxsı məmulatlar o dövrün tikililərində geniş tətbiq olu­nurdu. Əvvəl tikinti ləvazimatları hazırlanan sexlərdə sonralar nehrə, küp, piti qabları, üzərində buta şəkli olan kasalar və s. məi­şət əşyaları istehsal olunmağa başlandı. Əslən şəkili üsta Məmməd Alı bu istehsalın ilk mahir bilicilərindən idi.

Ümumiyyətlə, Qarabaqqal torpağının qiymətli olması haq­qında maraqlı fikirlərlə qarşılaşmaq olur. Deyilənə görə, bu tor­pa­ğı alimlər aparıb xaricdə də yoxladıblar. Tərkibi əsasən gildən iba­rət olan bu torpaq keramika istehsalı üçün olduqca yararlıdır. Hət­ta elm aləmində bu tərkib “Saçakovski gili” adıyla da şöhrət qa­za­nıb.

Beləliklə, kənddəki istehsal sahələri fəaliyyətini inten­siv­ləş­dirdikcə artan resurslardan daha geniş həcmdə şəhərsal­mada isti­fa­də olunmağa başlandı. Bu da onun göstəricisidir ki, şəhərsalmanın növbəti, yəni ikinci mərhələsində bu kənd çox mühüm rol oyna­mışdır. Təbii ki, mərkəzə yaxın olduğun­dan kənd də özlüyündə bu inteqrasiyadan yararlanmışdır. Məsələn, vaxtilə Potuda mövcud olmuş “Həftəbazar”ı hazırda daha geniş və sahmanlı şəkildə Qa­rabaqqala məxsus ərazidə fəaliyyətə başlamışdır.

Ərazisinin tutumuna və əhalisinin sayına görə Göyçayın ən böyük kəndlərindən biri də Bığırdır. “Buqur”, “Bukur” kimi də tələffüz olunan kəndin adı orta əsr uyğur yazılarında “buqra”, “boqra”, yəni donqabel, qozbel, əyri, dağ çıxıntısı, hətta dəvə mə­nasını anladan çalarlarında da sərgilənmişdir. Əslində bu ad ha­zır­da kəndin yerləşdiyi coğrafi şəraitlə çox uzlaşır və bu tənasüblüyə əsaslansaq, kənd sanki “dağ ətəyində yatmış dəvə”nin bənzərini təsəvvürə gətirir.

Araşdırdıqca, o nəticəyə gəlmək olur ki, türk qəbilələrinin bu ətrafda ilkin məskunlaşması Bığır məntəqəsinin salınmasından çox-çox əvvəllərə təsadüf edib. Bu da bizə onu ismarıcladır ki, məsələnin kökünü “Buğurt qalası”nda axtaraq. Çünki köçdən əvvəl əhalinin sakin olduğu Qəleyi-Buğurt artıq möhkəmləndirilmiş bir istehkam kimi mövcud idi və Şamaxı şəhərinin müdafiə sistemində önəmli mövqe tuturdu. Qala haqqında ayrıca tədqiqat aparmış tarixçi-alim Hüseyn Ciddinin fikirləri məsələni aydınlatmada tamamilə yerinə düşür: “A.P.Fituni Sultan Ağa adlı bir kişinin verdiyi məlumata əsaslanaraq bu qalanın Bığır xan tərəfindən tikildiyi üçün Bığır qalası adlandığını söyləmişdir. O, əlavə edir ki, Qaladərəsi həmin vaxtdan etibarən Bığır xanın şərəfinə Bığırdərəsi adlanmışdır. Bu fikir həqiqətə uyğun deyildir, çünki, qeyd etdiyimiz kimi, hazırda bu dərə Bığırdərəsi deyil, Qaladərəsi adlanır. Digər tərəfdən A.P.Fituninin qeyd etdiyi Bığır xandan əvvəl bu yer qala yaxınlığında olduğu üçün Qaladərəsi adlanmışdır. Deməli, Bığır xandan əvvəl də Buğurt qalası mövcud olmuşdur. Əgər yerli əhalinin dediyinə əsaslanmış olsaq, burada keçmişdə Bığır xan deyil, Bığır ya Buğur adlı türk tayfası yaşamış və həmin tayfa bu qalanı tikdirdiyi üçün Buğurt qalası adlanmışdır. Əldə olan məlumata görə bu tayfa olduqca döyüşkən olmuş, sonralar həmin ərazidən Göyçayın yaxınlığına köçmüşdür. Hazırda Göyçayın yaxınlığında Bığır adlı kənd vardır. Tədqiqatçılar bunların türk tayfası olduğunu ehtimal edirlər” (8, 27-28). Qalanın türk dilindəki “berkut (qartal)” quşunun adın­dan götürüldüyünə, həm də bu mənbədə işarə olunur.

Ümumiyyətlə, to­ponimə münasibətdə çoxlu yanaşmalar olsa da, alınmış qənaətlər demək olar ki, bir-birini tamamlayır. Məlumat üçün deyək ki, hazırda Bığır adını daşıyan daha iki kənd (Bığır və Yeni Bığır) İsmayıllı r-nunun şm. səmtinə düşən ərazilərində yerləşir.

Ərazidə diqqət çəkən digər yer adlarına da təsadüf olunur ki, onlara da hansısa tarixi təfərrüat və ya maraqlı əhvalatların yan­sı­dığını izləmək olur. “Qız meydan” deyilən yer adında da məzmunlu bir ma­hiyyət bərqərar olub və bu da ərazinin el arasında “ibrəta­miz mə­kan” qismində tanınmasına rəvac verib:

“Deyilənə görə, Ulu ba­ba­larımız ildə iki dəfə – yazda və payızda həmin yerə yığışar, kənd əhalisinin iştirakı ilə yetkin oğlan və qızların adaxlanması sə­bə­bi­nə oyun qurarlarmış. Dəstələrə ayrılmış qızlara qadınlar, oğlanlara isə kişilər başçılıq edərmişlər. Ön sırada qızlar, arxada isə ev­lən­mək istəyən oğlanlar dayanarmış. Sıralar arasında müəyyən hədd gözlənil­məklə, növbəsi çatan oğlan gözaltı etdiyi qızın arxasınca gəlib onun çiyninə toxunar və qızı müəyyən məsafəyə qaçmağa va­dar edərmiş. Əgər oğlan qaçan qızı tuta bilirdisə, xoşbəxtlik məc­lisi qurular, toy edilərdi. Tuta bilmirdisə sıradan çıxıb növbəti mövsümü gözləməli olurdu (Təbii ki, könlü olan qız arxasınca qa­çan oğlana tez təslim olacaqdı). Bir dəfə oyun zamanı kəndin bə­yinin oğlu çox yoxsul ailədən olan bir qızı seçir və arxayın olur ki, qız heç yavaş da olsa, qaçmaz. Lakin qız çox sürətlə qaçır və oğ­lana ərə getmək istəmədiyini bununla anladır. Təhqir olunduğunu hesab edən bəy oğlu qəzəblənərək sıradan çıxır və xəncərlə vurub qızı öldürür. Bacısının intiqamını almaq istəyən qar­daşını da öl­dü­rür. Zavallı ata övladlarını kənd qəbiris­tanlığında deyil, həmin meydanda, cavan bir palıd ağacının altında dəfn edir. Bir vaxtlar bu faciəyə şahidlik etmiş və artıq yeddi yüz ildən çox yaşı olan pa­lıd ağacı bu hadisəni günü­müzədək “yaddaşında yaşatmaqdadır” (S:3).

Əlavə edək ki, həmən palıd uzun ömürlü ağac kimi qeydə alınıb. Üzərindəki yazıları oxumaq mümkün olmasa da, qəbir daşları da hazırda ərazidə qalmaqdadır. Deyilənə görə, bu həmin gənclərin məzarının daşlarıdır.

Ümumiyyətlə, ərazidəki hansı toponimi səciyyələn­dir­mək is­təsək mütləq alt qatında dəyərli bir məlumatın daşın­dığı ortaya çı­xacaq. Bu anlamda kənddə “Türk dağı” adıyla tanınan toponimin də olduqca əhəmiyyətli bir informasiya ilə ilişkəsi vardır. Elə də hündür olmayan bu dağ kəndin mərkəzi hissəsindəki qədim qə­bi­ristanlığın şimal səmtində yerləşir. 1918 ilin iyununda məhz hə­min ərazidə erməni-rus qəsbkar­larına qarşı döyüşlər keçirilmiş, şəhidlər verilmişdir. Mənbələr əsaslandırır ki, Türk-İslam or­du­su­nun Gəncədən köməyə gəlmiş dəstələri ilə birgə hərəkət edən kənd əhalisi işğalçılara ciddi müqavimət göstərə bilmiş, hətta on­ları ərazidən qovmağa müvəffəq olmuşdur. İkinci belə bir döyüş həmin gün (27 iyunda) indi Gour (gavur) yoxuşu kimi adla­nan ərazidə baş verir (Hadisəyə qədər bu yer “Malqırılan” adlanıb. Belə söylənilir ki, ərazi zəhərli bitkilərlə zəngin olub. Bu bitkilərlə qidalandıqdan sonra kəndin mal-qarası burada kütləvi şəkildə tələf olmuş, sonra da bu yer belə adlanmışdır). Önəmli faktdır ki, hələ o zaman kəndin bir neçə yerində, əsasən də Türk dağı, Ləzgi dağı və Gour yoxuşu hissəsində dəfn olunmuş və sonradan ictimaiyyətə bəlli olmuş türk məh­mət­ciklərinin məzarlarını sovetin kəsə-kəs dönəmində də qorumaq mümkün olmuşdur (Tarixçilərin yazdığına görə, həmin dövrdə ən qanlı döyüşlərdən biri rayonun Qaramər­yəm, Qarayazı və Bığır kimi tanıdığımız ərazilərinin qo­vuşuğunda baş verib).

Heç şübhəsiz, bütün bu təfərrüatlar əvvəl “zərrə-zərrə” yaddaşlara yansıyır, sonra “misqal-misqal” yaddaşlarda cilalanır və nəhayət, bitkin bir dastan, rəvayət, əhvalat şəklini alır. Məsələn, bu olay “Törə dağı” toponimik rəvayətində fraqmental olsa da əsaslandırılıb:

“Dağ kəndimizin aşağı hissəsindədi. Geniş sahədi oralar. Ora­nın adı bilmirəm, bəlkə də, yasdı olduğuna görə törə – kiçiy, alçağ mə­na­sın götürür, orıya Törə dağı deellər. Bı biri dağlar kimi hün­dür döör. Orda da üsdə səngərrər qazılıb, on səkgizinci ildə bı er­məni-mü­səl­man davasında bizim kəndimi­zin hamısı gedib orda gizdənib. Bizim camaat – bı kəndin camaatı, türk saldatdarı gəlib o vaxdı, həqiqətən, bizim kəndi türk xilas elə­yüb. Eyni zamanda bı kəndin bütün evlərin yandırıblar er­mə­ni­lər. Kətdə tək-tük, bir-iki də­nə ev saxlayıblar, özzərinə qərərgah kimi. Orda yığışıb müşavirə elə­yillərmiş. Yaxşı bir evi də özdə­ri­nin iqamətgahı kimi, özdərinin is­di­nadgahı kimi saxla­yır­dılar. Kəndin hamısun yan­dırublar. Təzədən camaat gedib orda məs­gun­naşıb – o Törə dağında. Bir az orda qa­lıb­lar. Türk haraya çatıb. Olar gəlib – türk saldatdarı uşağlı-qocalı ha­mı­nı xilas elə­yüb. Er­məniləri kətdən çıxardublar, qırıb-çapıblar, kətdən qo­vıb­lar. Tə­zə­dən qa­yı­dıb gəlib bizim camaat kəndə yerrəşib. Törə da­ğıın adı da o vax­dan yaranıb” (S:1).

Göyçay r-da folklor ənənəsi güclü olan kənd­lərdən biri də İnçədir. Coğrafi mövqeyinə görə kənd Qara­mər­yəm qə­sə­bəsi ilə Ucar r-nunu əlaqələndirən Müsüslü (kənd) şosse yolu­nun sağ və sol səmtlərində, dağlıq hissə ilə aranın qovuşuğunda yerləşir. Kənd qəbiristanlığındakı məzar daşlarının üzərindəki ya­zılara əsaslansaq burada ilk məs­kunlaşma təxminən 350-400 il bundan əvvəl olub. Bilici sakinlərinin söylədiyinə görə, kəndin bünövrə yeri əvvəlcə köçəri əhalinin qışlağı olmuş, son­ra­dan yaşayış yeri kimi məskunlaşmışdır.

XVIII əsrdə Rusiyadan indiki İsmayıllı r-nuna köçürülən İvanovka əhalisinin Qafqaz dəmir yoluna (Ucar r-nunun Mü­süslü stansiyasına − A.Ə.) çıxışını təmin etmək üçün XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində çəkilən İsmayıllı − Qaraməryəm – Müsüslü şosse yolunun İnçə k.-nin içərisindən keçməsi bura­da­kı əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə, əlaqələrinin geniş­lən­məsinə müsbət təsirini göstərmişdir (9, 6).

Janr göstəricisinə (yayılma tezliyinə) görə səciyyələndirsək, folklorun epik növə aid nümunələri burada daha işlək mövqedədir. Qadın yas məclislərini idarə edən ağıçı − söyləyicilər kənddə hələ də funksionallıqlarını saxlasalar da, dastan, nağıl, qaravəlli, lətifə və bu qəbildən olan nümunələrə maraq bu kənddə sanki gündəlik tə­labatdır. Təbii ki, bu da boş yerdən qaynaqlanmayıb və bina­sın­dan elə bu kənd aşıq sənətinin təsiri altında olub. Coğrafi mövqe­yinə görə təxminən Ağsu, Ucar, Kürdəmir r-larının qovu­şu­ğunda yerləşən Göyçayın bu kəndi daima Şirvan aşıqlarının get-gəlli mə­kanı olmuş və bu kənddə nə bir el şənliyi, nə də bir şad­ya­na­lıq sazsız-sözsüz keçirilməzmiş. Aşıq Şakirin bacısı İnçədə ərdə ol­du­ğundan o da tez-tez güzarını bu kəndə salar, buradakı şən­lik­lərdə iştirak edərmiş. Dastana, nağıla, qaravəlliyə maraq da məhz bu məclislərdən qaynaqlanmışdır. O vaxtlar bir neçə gün davam edən el şənlikləri yalnız belə folklor örnəkləri ilə müşayiət olu­nar­dı.

Şah Abbas mövzusundakı nağıllar da kənddə çox yay­ğın­dır. Əsasən, kişi söyləyicilərin repertuarında bu mövzu aparıcı möv­qe­dədir. Bu mövzuda kitaba daxil etdiyimiz nağıllar da vaxilə bu sə­ciyyəli söyləyicilərdən qeydə alınmış­dır. Digər halda, Şah Abbas obrazının lətifə mövzularına sirayət etdiyini sərgilədən nü­mu­nə­lərlə də qarşılaşmaq olur. Kəl Niyət mövzusunda kənddən top­la­dı­ğımız lətifələrdə bu hal daha qabarıq plandadır. Ümumiyyətlə, hökmdar-rəiyyət qarşılaşmaları lətifə mövzularında tez-tez təsadüf olunan haldır. Özəlliklə də, həmin qarşılaşmaları təmsil edən ob­razların prototiplərinin fəaliyyəfi eyni tarixi kəsimlərlə üst-üstə düşəndə. Harun-ər-Rəşid – Bəhlul Danəndə, Tey­mur­ləng – Molla Nəsrəddin və Hüseyn Bayqara – Əli­şir Nəvai sərgüzəştlərini buna nümunə gətirə bilərik. Bu anlamda lə­ti­fələrdə Şah Abbas – Kəl Niyət qarşılaşması da təbii hesab olun­ma­lıdır. Xalq etimologiyasına görə, bu şəxsiyyətlər eyni dövrdə yaşa­mışlar. Hətta Kəl Niyətin Şah Abbasa sərkərdəlik etdiyi haqda bu etimologiyada məlumat verilir. Bu mövzuda “Taxılı ayağından sulamazlar” başlıqlı örnəyə diqqət çəkək:

“Bir günnərim Şah Abbasla Kəl Niyət çölə çıxıllar. Bıların yolu taxıl zəmisin yannan düşür. Şah bir zəmiyə baxır, bir də Kəl Niyətə. Sora qayıdıb deer: Ha bı taxılı əyağınnan bir suliyasan. Kəl Niyət şahın bu sözün eşidib əvəzində deer: Ha bı taxılın bir yağışı oleydi. Şah Kəl Niyətin bu sözinən razılaşmır. O der ki, bıın əyağınnan suliyasan. Nə isə bılar çox mübayisə elillər. Soram başdillar yollarına davam et­mə­yə. Bir az getdihdən soram gəlib bir arxın qıraana çıxıllar. Bılar atdarı sulamalı olullar. Birinci Kəl Ni­yət atın sua salır. Atın başınnan bərk-bərk tutub suun ortasında di­yanır. Bir xeyli belə diya­nannan sora şah xəbər alır ki, bəs Kəl, neynirsən? Kəl cavab verir ki, şah sağ olsun, atı suliram. Deer, bəs atı əyağınnan suliyallar? Kələ də elə bu cavab la­zım idi. O saat caabında şaha deer ki, bəs şah sağ olsun, taxılı əağınnan suliyanda atı niyə başdan suliyax, qoy o da əyağınnan su içsin. Şah o saat başa düşür ki, səhv danışıb. Oniçün də Kəl Niyət yerində oon səh­fin özünə deer. Şah bir söz demir və kor-peşman başın yelliir” (S:4).

Ancaq elə olur ki, tamam fərqli za­manlarda yaşamış və fəaliyyət göstərmiş şəxsiyyətlərin obrazları lə­tifələrdə bir araya gə­tirilir, mövzu və ideya da onların qarşılaş­ması müstəvisində əsas­landırılır. Məsələn, lətifələrlər vardır ki, onlarda Şah Abbasla Bəh­lul Danəndə qarşılaşdırılır. Nəzərə alaq ki, belə hal folklorda qəbul olunandır və fikrimizcə, bunun da əsas­lan­dı­rıl­ması elə bu müstə­vi­də aparılmalıdır: Söyləmənin ənənəvi möv­zu­larla müşayiət olun­duğu şəraitdə bu hal baş verə bilər; Personaj­ların ənənəvi ol­ma­sı buna münbit zəmin ya­ra­da bilər; Söyləmənin eyni məqsədə (gü­lüş yaratmaq qayəsinə) xid­mət etməsi bunu şərt­ləndirə bilər; Nə­hayət, söyləmənin effektini artırmaq məqsədi ilə bü­tün bunlar improvizə oluna bilər.

Digər halda, söyləmənin mexaniki (sistemsiz) apa­rıl­ma­sı şə­raitində bu hal törənə bilər və bu da qənaətimizcə, aşağıdakı mə­sələləri əhatələyir: Söyləyicinin qeyri-peşəkar olması buna rəvac verə bi­lər; Söyləmənin təsadüfi təmayül­lərdən tam sığortalan­ma­ma­sı şəraitində bu hal üzə çıxa bilər.

Daha başqa bir nüans da yaş, yaddaş, dünyagörüş və s. psi­xoloji faktorlarla bağlı ola bilər ki, bu da əsaslandırmanı təmin edən şərtlərdəndir.

Əlbəttə, r-nun bütün k.-lərinin sosial-mədəni həyatını, et­noq­rafik mənzərəsini, folklor gələnəklərini və həmin sferaların hansı qaynaqlardan faydalandığını və bu kimi məsələləri bir tədqiqatda sə­ciy­yələndirmək imkan xaricin­dədir. Biz yalnız daha çox təmasda ol­duğumuz və müəyyən tarixi dönəmlərdə strateji məntəqə funk­si­yasını üzərinə götürmüş ərazilərdən bəhs etməyi məqsədəuyğun saydıq. Düzdür, haqqında danışdıqlarımızla məsələ bitmir, araş­dır­saq, ümid edirik ki, rayonda bu tipli məntəqələr yenə aşkar­lana­caq. Təkcə onu demək yetərlidir ki, r-da Ərəbcəbirli, Ərəb­şah­verdi adlı k.-lərimiz var və güman edirəm ki, bu toponimlərin alt qatında Xilafət dövrünün hansısa mədəni izləri qalıb (Nəzərə alaq ki, rayonda ərəb adı daşıyan qəbiristanlıq da vardır). Qarabağlar kənd adı da bu baxımdan cəlbedici görünür və ola bil­sin ki, bu toponimin hansısa şaxəsi Böyük Qarabağımızla ilişkədədir. Daha sonra, Əlvan, Arvan kimi tələffüz olunan hidronim (çay adı), Göyçay çayının r-dan keçən axınının sağ sahili boyunca uzanan dağətəyi ərazidəki hündür qayalığın “Pələng tullanan” adlanması və bu kimi toponimlər araşdırılsa, yəqin ki, nəticədə rayonumuz qazanar. Bütün bunların əsaslandırılması isə sadəcə, çətin, həm də xalq üçün dəyəri olan bu missiyanın davam etdirilməsini tələb edir!

Tarixdə və mədəniyyətdə coğrafi amil daima müstəsna rol oy­na­yıb.Göyçayın Şirvanın aran hissəsində yerləşməsi və eləcə də dağlıq landşafta özünəməxsus keçid alması, yəni tarixi miq­ra­si­ya marşrutları üzərində yerləşməsi bu ərazinin mədəniyyətinin qə­dim­liyini və tarixi proseslərin burada intensiv cərəyan etməsini bir növ şərtləndirmişdir. Buna görə də Göyçayda qədim dövrlərin, bəzi tarixi abidələrin izləri indi də qalmaqdadır. Ancaq bunlar nə qədər elmi ictimaiyyətə bəllidir, bu başqa bir tədqiqatın möv­zu­su­dur.

R-n yerüstü abidələrlə zəngin olmasa da, tarixçilərin qə­naətincə, arxeoloji araşdırmalar aparılarsa, burada önəmli faktlar aşkarlana bilər. Çünki ərazi tarixi “İpək yolu”nun müəy­yən bir səmtini təşkil edir və çox güman ki, vaxtilə mövcud olan get-gəl­lərin hansısa əlamətləri burada izlərini saxlamışdır. Yerüstü abi­də­lərindən, məsələn, “Surxay xan qalası”nın nişanələri hazırda əra­zidə qalmaqdadır. Bəzi tarixçilər qalanın IX-X əsrlərdə tikildiyini ehtimal edirlər (10, 82). Müdafiə məqsədi ilə tikilmiş bu qalanın dolayısı ilə də olsa Nadir şahın hakimiyyət dövrü ilə ilişkəsi var­dır. Deyilənə görə, Nadir şah Azərb.-da xanlıqları birləş­dir­məyə səy göstərdiyi dönəmdən bir qədər öncə Dağıstandan bu yer­lərə gəlmiş Surxay adlı xan qalanı özünə sığınacaq seçmişdir. Gü­man ki, bu dönəm qalada yenidənqurma işləri də aparılmışdır və ola bilsin ki, elə o vaxtdan bu istehkam “Surxay xan qalası” ad­lanmağa başlayıb. Çünki tikilinin XVIII əsrə qədər əvvəlki gör­kəm və davamlılığında qala biləcəyi ağılabatan görünmür (Belə səciyyədə olan nümunələr ölkəmizdə çoxdur. Məsələn, Gə­də­bəy­də hazırda mövcud “Koroğlu” qalası bir vaxtlar sərkərdə Cavan­şirin adını daşıyıb. Belə fərz olunur ki, həmin qala öncə Cavanşir tərəfindən inşa etdirilib və müharibələrdə dağılmalara məruz qal­mış qala Koroğlu dönəmində yenidən qurulub. Dövrlər arasında böyük fərq olsa da, maraqlıdır ki, qala indi də hər iki adı yaşat­maqda davam edir).

Mənbələr bildirir ki, Nadir şahın təzyiqinə davam gətir­mə­yə­cəyini anlayan Surxay xan əvvəlcə qalanı, sonra da bütün əraziləri tərk etməyə məcbur olmuşdur. Oğuz r-da da indilikdə bu adı daşıyan qala mövcuddur və belə çıxır ki, həmin dövrün tikilisi kimi bu adda olan qalalar şəbəkə təşkil etmişdir. Təəssüf ki, bu şə­bəkəyə daxil olan qala-istehkamlar indiyədək ciddi araşdırılmayıb. Araşdırılar­sa, heç şübhəsiz, bu civarda daha yeni və maraqlı mə­lu­matlar aşkarlana bilər.

Əslində Göyçay nəhəng Şirvan arealının kiçik bir yörəsidir və heç şübhəsiz, bu arealda baş verən hər hansı yüksəliş və eniş onun yörəsinə də təsirsiz qala bilməzdi. Odur ki, Göyçay folk­lo­ru­nu Şir­van folklorunun fonunda səciyyələn­dirmək doğru yanaşma hesab olunmalıdır. Çünki əksər mə­qamların bu parametrdə üst-üs­tə düş­düyünü müşahidələr də əsaslandırır. Elə götürək nağılları, bu janr bu parametrdə ən oxşar mövzularda yayğındır və bu cəhət də on­la­rın asanlıqla müqayisəsini aparmağa imkan verir. Mə­sə­lən, Şah Ab­bas mövzusu Şirvan nağılçılığında ən geniş yayılmış möv­zu­lar­dan­dır. Göyçaydan topladığımız nağılların da əksəriyyətində bu möv­zunun aparıcı olduğunu müəyyənləşdirə bilmişik. Yerində ikən bu mövzuda “Haqsızın nağılı”nı təqdim edirik:

“Günnərin bir günü Şah Abbas Allahvərdi vəzirnən səyahətə çıxır. Bir az gəzən­nən sora gəlib bir əyalətə ras gəlillər. Bırda bir az gəzənnən sora yolları bir məhtəbin yaannan düşür. Bılar bir səs eşidillər. Şah səs tərəfə çörülüb baxanda göör ki, bir oğlan uşağı dossuna deer:

– Ə, Haxsız, Haxsız dərvişə baxee (Şahla vəzir dərviş pal­ta­rında idilər).

Uşax mıın deeb gedir. Həmən Haxsız da dərbişdərə bir az baxannan sora yola düzəlir. Şah vəzrinə deer:

– Vəzir, bı uşağın dalican gedəh görəh bıın adın nə üçün Haxsız qooblar?

Uşah getdiyi tərəfə getməə başdillar. Ahırda göörrər ki, uşax bir həətə girdi. Bılar da bıın dalican həmin həətə girillər. Qapiin ədəb-ərkannan dööllər. Ev yiəsi zənən xeylağı idi. Qapıya çıxır göör ki, iki dərbiş peyda olub. Dər­bişdər deerlər ki, Allah qona­ği­yıx, qonax saxliarsanmı? Arvad deer ki, dərbiş­dər, evin kişisi yox­du, mən sizi necə qonax saxliım? Dərbişdər deer ki, heç bir təda­rük-zad hazırramax lazım dööl. Bircə gecə qalaciıx, həm də bir şe­yi soruşa­ciıx. Arvad bıları içəri dəvət edir. Axşam olur, bılar söbət elillər. Dərbişdər hardan gəldiklərinnən, hansı ölkələri gəz­dih­lə­rinnən maraxnan danışmağa başdillar. Sora şah sual vərir ki, bı uşağın adın nə üçün Haxsız qoubsuz? Arvad sual vərir ki, hardan bilduz bını? Şah deer ki, məhtəbin yaannan keçəndə yoldaşı onu belə çaar­dı. Biz də oon izinnən bu evə gəldih ki, bu işi öyrənəh görəh bu nədi.

Arvad dərinnən bir ah çəhdi. Sora dedi ki, atası öləndə belə vəsiyyət edib. Şah sual verdi ki, atası nə üçün başqa ad döör, elə Haxsız vəsiyyət eliib? Arvad issədi ki, mətləbi gizzətsin. Sora an­nadı ki, mənasızdı, onsuz da dərbişdər əl çəhmiəcəh­lər, ta tamam-kamal mıın bilməcən. Ona görə də sözünə davam etdi:

– Günnərin bir günü hamilə idim (qarnım dolu idi). Ərim də gəzəgardı. Tez-tez səfərə gedərdi. Bir günnərim də məə dedi ki, bəs arvad, yol tədarükü gör, səfərim var. Mən də olannan ha­zır­ra­dım. Ərim, bir də iki dossu səfərə çıxdılar. Bı­lar bir qədər ge­dən­nən soram gəlib bir yerə çıxıllar. Yola götürdühləri azuqədən yil­lər, bir yerdə uzanıb dinclərin almalı olullar. Ərim yorğun oldu­ğunnan o saat yu­xuya gedir. Yoldaşdarı göör ki, kişiin bırnınnan bir göy milçək çıxdı, sora gedib xarabalığın yaanda bir çatdağa girdi. Milçək ordan qayıdıb qaşığın üssün­nən keçdi (Qaşıq atla­ma­nın üssündə idi). Sora göörlər ki, bıdı kişiin qan-tər basıb. Kişi höv­lənk yuxudan ayılır. Deer, bəs süt dəryasıın üssünnən bir ağac qoymuşdular. Mən də həmən ağacın üssünnən abırsız keçirdim. Sora gedib bir xarabalığa çıxdım. Gör­düm ki, orda qızıl var (Məə dedilər ki, bıraan qaz, bırda qızıl var). Bılar dellər bəlkə bı do­ğ­ru­du, mıın bir yoxliax. Bəli, gəlillər, xarabalığı qazmağa başdillar. Göör­­lər ki, bıdı bir küp çıxdı. Ağzın açıb göörlər ki, içi qızılnan doludu. Bılar qı­zıl­la­rı üş yerə bölüllər. Hərəsi öz payın götürür. Sora iki yoldaş öz aralarında danı­şıllar ki, bəs kişiin öldürəh, oon da qızılın götürəh. Deyərih ki, yolda başına iş gəl­di, canın tapşırdı. Bılar xəlbətcə kişiin boğazına kəndir keçirdillər. Mıın öldürəndə kişi deer ki, məə öldürürsuz öldürün, qızılları da sizə veerəm, ancax bir vəsiyyətim var, ona əməl edin. Bılar deer ki, o nə və­si­yyətdi, de görəh. Kişi deer ki, mən gələndə arvadım hamilə idi. Mən əhd eləmişdim ki, oğlum, ya qızım olarsa adın Haxsız qo­yum. İndi ki məə öldürürsuz vəsiyyətimi arvadıma yetirin. Mən də kişiin vəsiyyəti­nə əməl eliib adın Haxsız qoydum. Dedim bir gün bu uşağı yetim qoyan haxsızzıx öz yerinə çatar.

Şah arvadın bu söhbətinə qulağ asannan sora deer ki, bəs indi o adamlar har­dadılar? Arvad bıların harda olduğun deer. Sə­hərisi günü şah qırmızı geynib taxta çı­xır. Adam göndərib həmən arvadı çaatdırır. Sora bı adamları da gətirdir. Şah bı­lara sual elir ki, bı Haxsız adı nə ilə bağlıdır? Əhvalatı olduğu kimi məə deen. Bılar əhvalatı öz bildikləri kimi danışmaa başdillar. Şah nə olub hamısın bir-bir açıb de­yəndə kişiin yoldaşları mat qalıllar. Şah üzün bılara tutub deer:

– Bəs siz bilmirsuz ki, bir vaxt gələcək, haqqın da bir duanı olacaq?!

Sora da əmr elir ki, hər ikisin də boynu vurulsun” (S:5).

Ümu­miyyətlə, nağıla maraq bölgədə üstün mövqedədir və daha geniş götürsək, bu arealda el şənliklərinə dəvət almış aşığa “aşıq imkan varsa, bir nağıl danış” deyə, müraciət olunur. Bütün bunlarsa ən­ənədən gəlir və bir­mənalıdır ki, bu cəhət həmin janrların tarixi in­teqrasiyasına əsas­la­nır. Mövzularının təsnifatına gəlincə, burada da ümumbölgə üçün ortaq olan cəhətləri sistemləşdirib mü­qa­yi­sə­yə çəkmək müm­kün­dür. Digər janrlar üzrə paralellər aparılarsa və eynilə təkrarlanmasa da, hər halda, alınmış nəticə öncəkinin oxşarı olacaq.

Göyçayda aşıq sənətinə münasibətə gəlincə, bu haqda bir ne­çə kəlmə söyləməklə kifayətlənmək istərdik. Uşaqlıq illərindən xeyli keçməsinə baxmayaraq, Göyçayda təşkil olunan el şən­lik­lə­rinin Şamaxıdan, yaxud da Kürdəmirdən gətirilən aşıqların iştirakı ilə keçirildiyini indi də yaxşı xatırlayıram. Ruhu şad olsun, Aşıq Şakirin toyu necə idarə etdiyi dumanlı şəkildə də olsa yaddaşımda qalıb. Bu həm də onun göstəricisidir ki, Göyçay elə gələnəkdən Şirvan aşıq sənətinin təsiri altında olub. Bütün bunlar öz yerində, Göyçay r-nunda da ərsəyə gəlmiş bir neçə aşığın adını çəkə bi­lərəm: Aşıq Mürsəl, Aşıq Əbülfəz, Aşıq Namət, Aşıq Bədir, Aşıq Əhməd. Çox təəssüf edirəm ki, ustad aşıqların yetişdiyi Göyçayda bu möhtəşəm sənət hazırda tamamilə öləzimişdir.

O ki qaldı Göyçay folklorunun özünəməxsusluğuna, əlbəttə, bu folkloru ümumbölgə folklorundan fərqləndirən aspektləri də vardır. Mə­sə­lən, ərazidən toplanmış inanc, deyim, alqış-qarğış, məsəl, lətifə və toponimik rəvayətlərdə bu orijinallıq aydın sezilir. Dil və üslub məsələləri ayrıca önəm daşıyır və yetər ki, bu lokalizənin fonunda daha ciddi fərqlər ayırd edilsin. Yəni burada söyləyiciyə məxsus dil, üslub, ləhcə və s. təhkiyədən qaynaqlanan törəmə subyektlər nəzərdə tu­tulur. Ümumiy­yətlə, dil sistematik çalışan mexanizmə bənzəyir və mütəmadi olaraq məfhumlar törədə bilir.

Maraqlıdır ki, son illər ölkəmizdə Göyçayın adı, həm də bu­rada növbənöv və yüksək keyfiyyətdə yetişdirilən nar meyvəsi ilə assosiasiya olunur. Bu da səbəbsiz deyildir. 2006 ildən baş­la­ya­raq r-da narla bağlı ölkə və beynəlxalq səviyyələrdə təşkil olu­nan festivallar, heç şübhəsiz, bu tanıtımda alternativsiz rol oy­na­mışdır. Hətta 2015 ildə Avropa oyunları adı altında dünyada ilk dəfə ölkəmizdə keçirilən idman yarışlarının iki talismanından biri nar rəsmi seçilmişdir. Bu zaman möhtəşəm arenada, nar, dün­ya­nın, içindəki dənələri isə ölkələrin rəmzi kimi nümayiş et­di­ril­miş­di. Bütün bunların fonunda nara münasibət ildən-ilə dəyişdi, hər il nar haqqında yeni və orijinal fikirlər gündəmə gətirildi.

Əslində Göyçayda məhsul bayramlarının keçirilməsi ənənəsi olub. Amma həqiqət naminə deməliyik ki, bu bir eyfori­ya idi. Çünki sovet dövründə belə bayramlar şablon səciyyədə həyata ke­çirilirdi. Müstəqilliyimizin bərpasından sonrakı dönəm isə bu ən­ənənin dirçəlməsi rayonun iqtisadi yüksəlişinə də güclü təkan ver­di. Rayonda mövcud meyvə bağlarının sahəsi xeyli genişləndirildi. Bu isə yeni müəssisə və iş yerlərinin meydana gəlməsi demək idi. Toplanan məhsullar indi nəinki qonşu ölkələrə, hətta uzaq kon­ti­nentlərə də ixrac olunur. Bu da rayonumuzun rifahının yaxşı­laş­ması və həyatın gündən-günə artan tələbləri ilə “ayaqlaşmağa” ha­zır olması deməkdir.

Tarixə nəzər salsaq görərik ki, nar, həm də yaradıcılıq sa­hə­ləri üçün prioritet mövzulardan olub. Klassik irsimizdən narla bağ­lı istənilən sayda nümunə gətirmək olar. Rəngkar­lıqda, hey­kəl­tə­raşlıqda, miniatür mozaikalarda və s. tətbiqi sənət sahələrində na­ra həsr olunmuş çoxlu əsərlər var. Heç şübhəsiz, narın sehri xal­qı­mı­zın folklor düşüncəsinə də sirayət etmiş, hətta bir çox folklor ör­nəklərində (nağıl, dastan, bayatı, tapmaca və s.-də) bu meyvə ob­raz səviyyəsində təqdim olunmuşdur. Nar, həm də klassik ədəbiyyatımızda məhəbbət mövzu­su olub. Üzücü ayrılıqdan sonra sevgililər həmişə bu vasitə ilə vü­sa­la çatıb. Deyim ki, folklorda da nar sözü yar sözü ilə yanaşı ça­ğı­rılıb. Elə Göyçayda çağırılan bayatıdakı kimi:

 Göyçayın şirin narı,

 Turş narı, şirin narı,

 Sovqatlar sizin olsun,

 Göndərin bizim yarı.

Beləliklə, nar burada da öz missiyasına sadiq qalmış olur!

Göyçayda narla bağlı belə bir məsəl var: “Dünyada nar çox­dur, amma Göyçay narına tay yoxdur”. Zənnimcə, dün­yada narın ən gözəl obrazı elə Göyçay narı əsasında yaradılıb. Bəlkə də, bu fikir məhəbbətdən qaynaqlanır. Ancaq bu sə­ciyyəli əsərlər artıq sənətdə öz sözünü deyib. Toğrul Nəri­manbəyovun “Göyçay bağla­rında” rəsmi buna əyani sü­butdur.

Son olaraq deyə bilərik ki, hər bir bölgənin folklorunun öy­rənilməsi əslində Azərbaycan folklorunun öyrənilməsi və təbliği kimi qəbul olunmalıdır. Ümid edirik ki, Göyçay folk­lorunun öyrənilməsi də ayrılıqda götürülmüş bir rayonun prob­le­minə yanaşma qismində deyil, Azərbaycan folklorşünaslığına gətirilmiş növbəti bir nailiyyət kimi qarşılanacaq.

GÖYÇAY FOLKLORUNDAN ÖRNƏKLƏR.

Nümunələr “Göyçay folklor örnəkləri. 2 cilddə. I cild.

Bakı, “Elm və təhsil”, 2022” kitabından götürülmüşdür

CİN HAQQINDA

Bizim kəndimizdə cin hakqında belə danışıllar ki, deer, bir kişiin atı varmış töləsində bir-iki baş. Hər səhər durup gedəndə gö­rürmüş atın biri qan-tərin içindədi. Hər səər bıın yorulmuş görür. Bir gün gedir. Deer, mən bına nağayrım kı, görüm bını nədi belə eliyən? Gətirir bı atın yəhərin qoyur. Yəhərin üsdünə, qara qır olur eyy, onu əridir, yayır bı yəhərin üsdünə. Səər-səər gedir, baxır. Görür bir dənə bədheybət. Belə kadına oxşayır. Helə bir dənə cin oturup atın üsdündə. Bı nəkqədə yalvarır, məni aç bırax, sən nə desön, eliyərəm, məni aç, bırax, çıxım gedim. Deeb, yox eyy, helə şey yoxdu. Gətirib bının yaxasına qiyıx sancıp. Cinin yaxasına da qiyıx sancanda o, dəbərə bilmir, heş yerə qaça bilmir.

Bı, deer, sahədə odun, ocax qoymayıb. Həəqi, bizim kən­di­mizdə olmış bir əhvalatdı. Odun-ocax qalmayıbdı. Bəlkə, iki ma­şı­nacan odun-ocax gətirip yığıp həyətə bı cin.

Bı uşağlar həyətdə oynayırmış. Bir gün uşağın birinə yal­va­rır, nə cürəə. Deer ki, noolar, əyğıma tikan batıp, gəl bı qiyığı bır­dan çıxart ver mənə, o tikanı çıxardım ordan. Uşağ da allanır da, nə bilsün ki. Gəlir qiyığı götürür. Qiyığı çıxartcağun cin qaçır, yox olur. O qaçannan soora ora nə qədər odun-ocax yığmışdısa, elliyi bir gecədə yox olur. Daşıyıb aparıb hamısın.

***

Göyçayda zahı anaları hal anasınnan qoruyullar. Hal anası aparar da zahını. Üssünnən müxdəlif şeylər asıllar: məsələn, qara şüə – muncux, sancax. Deer, qulaxları çəkilir. Məəm yadımdadı ki, üzr issirəm, mən özüm ana olanda qulaxlarım başıma doğru ge­dirdi elə bil, dəmir darvaza səsi çıxırdı carhacar. Halsızzaşırdım, elə bil, yox olurdum. Onda hamı əl-haya düşdü ki, anaan hal apa­rır. Düzdü, orda tibbi köməy elədilər. Amma məəm yadımdadı ki, nənəm ara maması idi, sancağ asırdı o, şüə bağliırdı, şilləliir, qor­xuzurdu. Səs çıxardıllar ki, özünə gəlsin. Deellər, filankəsi hal aparır. Xəsdəxanada mənə iynə vırdılar. Qulaxlarım elə bil yerinə qayıtdı həmin cırıltılı səsnən. Onda dedilər ki, hal anasıdı, götürür aparır zahını.

***

 Göyçay r-nunun Bığır kəndində Daşdəmir addı qoca bir kişi yaşıyırmış. Günnərin bir günü kəndə xəbər düşür ki, Daş­dəmir kişi cin tutub. Dedilər ki, ay aman, nətəər tutub? Tutub da. Hə­yə­tində odun daşıtdırır. Gəlillər baxıllar. Kişi de­yir ki, gəl­miyin, baxmıyın, qorxarsuz. Kişi cini tutan kimi iynə sancır onun ya­xa­sı­na. İynəni sancan kimi cin heç hara gedə bilmir. Hə­yətin işin gör­dürənnən soo­ra, odunun-ocağın daşıtdırannan soora öyün arvadı deyir ki, kişi, cini burax getsin. Kişi arvada peşman-peş­man baxır. Soora iynəni cinin yaxasınnan çıxardır. Çıxardan kimi cin yox olur, bir də geri qayıtmır.

***

 Alxasafa kəndində Şıx Süleyman addı ağsakqal kişi ya­şı­yır­mış. Sənəti pinəçi imiş. Özü də şair imiş, yaxşı şeirrər yazırmış. Kənddə də su az idi, milləti idarə eləmirdi. Bu kişi gecənin bir alə­mində gedər ki, Xan arxınnan su buraxsın. Bunun da pinəçi ol­du­ğuna görə yaxasında qıyığ olar. Gedib görür ki, bir dənə əcayib, in­sa­na­bənzər bir məxluq arxın qırağında oturub insan çalatı (iça­lat, qarın-qarta) yu­yur. Kişi tez başa düşür ki, bu o gözə­görüm­məzdərdəndi, cinnərdəndi. Qıyığı çı­xar­dar, tez sancar bunun yaxa­sına ki, qaçammasın. Sonra Şıx Süleyman “Bismil­lah” deyər, hə­min məxluq yerində donar qalar, heç hara qaçammaz. O zaman buna hal de­yirdilər. Hal Şıx Süleymana deyir:

– Səni and verirəm Allaha, məni burax, bu qıyığı çıxart mə­nim yaxamnan, mən gedim.

Şıx Süleyman deyir ki, çıxartmıyacam. De görüm bu ki­min çalatıdı, burda yuyursan? Hal deyir ki, təzəcə uşağı olmuş bir qa­dının çalatıdı. O vaxtı deyirdilər ki, filankəsi hal apardı. Uşağ üsdə ölən qadınnar olub onda.

Şıx Süleyman hala deyər ki, buraxmaram səni. Hal deyir ki, onda belə eliyək. Ala mənim papağımi apar. Sizin yeddi arxa dö­nənuuza mən dəymiyəcəm. Hansı arvad azarrıyır, arxayın azar­ra­sın, uşağı olsun, ölmiyəcək o. Görsuz ki, ölür, vəziy­yəti ağırdı, on­da bax bu papağı qoyarsuz o qadının başına. Hal Şıx Süleymana bir də deyir ki, səni Allah-Taalanın cəlali-izzətinə and verirəm, məni burax, gedim, mə­ni öldürmə.

Kişinin də əlində bel vardı. O, Allahın adını çəkdiyinə, də­rinnən Alla­hın cəlali-izzətinə and verdiyinə görə Şıx Süley­man qı­yığı çıxardar halın yaxasınnan, bunu buraxar, amma papağı gə­ti­rər. Biz lap uşağ idik, deyəllərdi ki, filankəs azarrıyıb, gedin o Sü­leyman kişinin papağını gətirin. Deməli, bu papax Süley­mannan qalıb oğlu Ha­cıya, Hacıdan qalıb oğlu Süleymana. O papax da 50-ci illərə qədər məhlədə hərrənirdi. Qadınnardan kim azar­raseydi, kimin çətin uşağı olurdu, aparıllardı o papağı qoyul­lardı onun ya­nına ki, hal aparmasın.

 KƏBLƏ SEYİD BABANIN KƏRAMƏTLƏRİ

I

Kalba Seyit babagilin əsilləri Lahıjdandı, İsmayıllıın Böyüg Lahıcınnan gəlib atasıgil bizim kəndə. Özü də, oğlu-qızı da rəh­mətə gedip. Nəvələri var. Bir nəvəsiinadı Dilşaddu. Kəndin yu­xa­rısında olur, kanaldan yuxarıdadu evi. Kimin nə dərdi varsa, gedir. Ziyili olan, nə bilim mən, dəmro kimi, gecəyanığı deellər, adı­yox deellər – helə xəsdəliyi olannar gedir ona. Həmin yerin qı­ra­ğın Quran hərfiynən yazıya alır – bədənin harasındadısa, oranı. Üş dəfə yazannan soora təmiz o gedir. Bədəndə qızartı olur, qaşınma olur, dəri xəssəlihləri da. Dərdi olan kim olsa, onun ocağına gedir, şəfa tapır.

 II

Bizim kəndimiz dinə çox etiqat eliyəndı, çox. Lap savet dö­ründə o təzziq olan vaxdı, bizi qoymurdular, ateizm idi. O vaxdan da bizdə həmişə adət-ənnənə sürüb. İmamların təziyəsin həmişə saxlamışıx, xəlvət də olsa. Kəndin meçidi olub. Meçidə qoy­ma­yıblar. Dağda, dərədə həmişə o aşura günnərin qeyd eləmişüh. Ağ­köynəy də olublar, başun da yardurublar xəlvətcə. Hökümət qoy­murdu. Özümüz də məhzəbimiz – altıncı imam həzrəti əleyhis­sa­lam Cəfəri Sadiq məhzəbinnənük. Həmmişə də etiqadımız var, lap güjdü. Kəndimizdə seyitdər də var. Deellər həmən imam Cəfəri Sadiq törəmələrinnən, peyğəmbər törəməsidi da seyitdər. Olardan bizim kətdə xeylax var. Həməşə olara hörmət eyləyirük. Ocağ­la­ru­na gedirük, nəzir qoyuruğ. Ən böyüyü – kəndimizdə Kəlbəlayi Seyid Rza var. Kalba Seyid ağa deyürüh. İndi rəhmətə gedib o. Oğlu-uşağı da var. Nəzir aparurux qəbrini ziyarətə. Qəbrin ziyarət eləyirük. Güjdü seyitdi, inamımız var. Həmişə də onnan şəfa ta­pı­rux. Onun törəmələri var. Çox idi onun möcüzələri. Gözü zəif gö­rənə o kişi tüpürürdü. Oun tüpürcəyi dərman kimiydi, şəfa verirdi. Əldə ziyil əmələ gəlirdi, yara olurdu. O tüpürürdü, gedirdi. Hətda onun ləpirinin yerinnən toz götürürdülər, həmin yerə sür­tür­dün – xəssə yerə, o, onu aparırdı. İndi də helədi. Oun qəbriin tor­pa­ğın­nan gətirib lazım olan yerə vırırsan. Başın ağrıyır, oxa­la­yır­san, boynuu-zaduu, soora yara-xora yerinə kimyə eləyib sürtürsən. He­lə möcüzələri var.

 DURNAYA DUR DEYƏN BABALAR

I

Ana babam Mırtı şıxlarınnandı. Durnıya dur deyən babaların nəslinnəndi. Həmin nəsildən olan Hacalı baba mənim babam olup. Onun həyətində hələ də kümbəzi var, ocağı var. İndi onun evində gəlini yaşıyır, nəvəsi yaşıyır. Hacalı babaan öz oğlu tez rəhmətə gedip. Kişi oğlunnan çox yaşıyıp. Gəlini deer ki, indi də bir vaxd var, təxminən bax bı may ayında. O vaxdı bı kümbəzə nə qədər ilan gəlir. Hamısı ziyarətə gəlir. Deer, səhər durup görürüh ki, hə­yətin hər yeri ilandı. Bircəciyi bizə toxummur. Hamısı gəlir o küm­bəzin yanında onu ziyarət eliyip gedillər.

Hə, anam belə danışırdı ki, Hacalı babanın nəslinnən olan baba – onun adın bilmirəm, adın demirdilər, ona durnıya dur de­yən baba deyiplər həməşə. Həmən o baba bir gün namaz qılanda – namazın həməşə həyətdə qılarmış. Yanında körpə bir uşağ olup. Ev­də heş kim olmıyıb, uşax başdiib ağlamağa. Düşüp bı namaza tə­rəf, bı kişiyə tərəf gəlip. Kişi də namaz qılanda görüp ki, göydən dur­naların səsi gəlir. Həmin durnalar göydən enip bı uşaxnan oy­nıyıp. Kişi namazın qutarannan soora durnalar uçup gedip. O vax-dan qalıp ki, durnıya dur deyən babadı o.

Mırtı şıxları hamısı durnıya dur deyən babaan nəslidi. Olar əldə ziyil olur ha, o ziyilə tüpürəndə ziyil gedir. O baba indi özü yox­dusa da, kərəməti oğlunnan nəvəsinə keçip. İndi hal-hazırda onun nəvəsi yenə o həyətə – o ocağa gələnin ziyilinə tüpürəndə ziyil gedir. Yəni udumdu da, udumu keçip. Bıın udumu var.

 II

Keşmişdə Göyçayın Mırtı kəndində bir kişi yaşıyıb. Bu ki­şi­nin nəsli ocax nəsli idi. Kişi bir gün namaz qılırmış. İsdi vaxdı olur, namazı eyvanda qılmalı olur. Bu kişi namaz qılanda onun nə­vəsi ağlıyır. Kişi deyir:

– Allahu əkbər! Allahu əkbər! Bu uşağın səsini kəsin də, na­maz qılı­ram mən!

Gəlin, arvad buna qulax asmıllar, uşağı götürmüllər. Kişi na­mazı saxlıyır, görür ki, havada durnalar uçur. Deyir:

– Ay durnalar, gəlin mənim bu balamın yanına düşün, ba­lam ağ­la­masın.

Durnalardan bir dənəsi ayrılır, gəlir düşür uşağın yanına, başdıyır gəzişməyə. Uşax baxır ona, səsin kəsir, kişi namazın qılır, başa vurur. Soora kişi uşağı qucağına götürüb durnıya deyir ki, uçub gedə bilər­sən, azadsan. Durna uçur gedir, yoldaşda­rına çatır. Ona görə də onnarın ocaxlarına Durnatutan ocaxlar deyilir. Hələ də Mırtı kəndində onnarın günbəzdəri var, camaat onnarı ziyarətə gedir. Onnarın nəvə-nəticələri, kötücələrinin hamısı şıxdılar, ocax­dılar. Onları acılasan, onnarın haqqın­da bir söz danışsan, onda zə­rər çəkərsən. Onun nəvələri bir şeyə gələn­də, vermi­yəndə biz artıx pis bir hadisə ilə rasdaşırıx ki, gərəh onnarın xətrinə dəymiyəsən.

 MİRFAZİL AĞANIN KƏRAMƏTLƏRİ

Böyük Vətən müharibəsi illərində Göyçayın meçidini bağlıyıllar. Ca­maatı me­çidə namaz qılmağa getməyə qoymullar. Meçidi anbar eliyillər. Kolxozdan yığı­lan taxılları bura yığıllar. Bura qarolçular qoyullar. Qarolda diyanan milisdər gecə­lər görüllər ki, burda ağgeyimli mollalar namaz qılıllar. Neçə gecə bular baxıllar. Görüllər ki, qapı bağlıdı, amma mol­lalar taxılın üsdündə namaz qılıllar. Bular bura necə keçiblər? Bir həftə milis buları izdiyir. Soora gedir məhkəmiyə xəbər verir. Xəbər verir ki, məni siz orda qarolda qoymusuz, bəs gecələr burda taxılın üs­dündə na­maz qı­lıl­lar. Meçidi bağlamusuz, anbar eləmusuz, bur­da camaat gecələr na­maz qılır. Bular inanmıllar. Milis deyir ki, mən gecələr orda di­ya­nacam, siz gələrsuz, özuuz gözuuznan görərsuz ki, burda namaz qılınır. Ge­cə beş-altı nəfər dölət adamı du­rub gəlillər nöbətçi mi­li­sin yanına. Gəlillər, gecənin bir vaxdı görüllər ki, həqiqə­tən, burda ağgeyimli adamlar taxılın üsdündə namaz qılıllar. Baxıllar, ina­nıl­lar. Gedillər məsləhətdəşillər ki, Göyçayın meçidin biz bağ­la­mı­şıx, onnar Allah tərə­fın­nən uçul­lar, gəlil­lər, burda namaz qılıb ge­dillər. Mirfazil ağa da həmin vaxt orda olur. Bu hadisədən sonra Mirfazil ağanı həbs edillər. Allah-Taalanın qüdrətiynən Mirfazil ağa həbsxanadan qeyb olur. İndiyədək onun nə dirisi tapılıb, nə də ölüsü. Qəbrinin yeri də bilinmir. Amma öyü hələ də durur. Bun­nan soora Göyça­yın meçidin açıllar, taxılı yığışdırıllar ordan. Qa­pıda da adam qoyul­lar. Deyillər ki, kim isdiyirsə, xalça-palaz gə­ti­rib qoysun, na­mazın qılsın.

***

Çox hissiyatdı şəxs olub Mirfazıl ağa. Nə baş verəcəyini qabaqcadan hiss edə bilirmiş. Rəhmətlik anam söhbət eliyirdi ki, Otuz yeddinin represiyası idi. Atam molla Tapdığı NKVD həbs eliyir. O vaxtı din xadimlərini də tuturdular. Atam da Potu me­çi­di­nin axundu idi. Bı minvalınan, atamı Mirfazil ağaynan bir yerdə kəl arabaya mindirillər ki, Ucara aparsınnar. Ordan da oları Ba­kı­ya türməyə aparasi idilər. Bı vaxtı nə illah elillərsə, kəl yerinnən tərpəmmir. NKVD-nin rəisi ağiya deyir ki, nə dua oxudun, kəl yerinnən tərpənmədi. Ağa sakitcə düşür yerə, əlin çəkir kəlin be­li­nə “ey Allahın heyvanı get” deyib, gəlib oturur arabaya. Bınnan sora kəl hərəkətə gəlir. Otuz, qırx metir aralanmış, bir də gördük vaşiyən qopdu. Qayıtdım dala gördüm ki, rəisin ağzı geri çörüküb. Mən də anamnan arabanın dalısican gedirdik ki, Ucarda vaqona minənətək bıları yola salax. Neysə, yardım üçün tez rəisi bırdan apardılar. Ucara çatannan sora bıları da taxta vaqona mindirdilər, saldılar Bakıya yola. Onnan sora anamnan bir yerdə qayıtdıx kəndə.

***

Mirfazil ağanı tutullar. Səhər durup görüllər ki, həyətdə na­maz qılır. Türmənin qarolçusun danıyıllar. Bı dəfələrnən təkrar olur. Axırda bıra qarolçu erməni qoyullar. Yenə səhərisi görüllər ki, Mirfazil ağa həyətdə namaz qılır. Təzədən aparıp salırlar tür­mi­yə. Bir müddətdən sora gedip, açıp, baxıllar ki, Mirfazil ağa içəridə yoxdu. O günnən də Mirfazil ağa qeyb olup. İndi Göyçay ca­maatı onun evinə ziyarətə gedillər. O erməni Gəncədə yuxuda görür ki, Mirfazil ağa deer ki, sən mənə görə işinnən oldun, am­ma sənün işdərün yaxşı olacax. Erməni Gəncədən faytonnan Mirfazil ağanın evinə ziyarətə gəlir.

Mirfazil ağa Göyçayda çox adama şəfa verip. Həkimlərin sağalda bilmədiyi adamı ağa sağaldıp.

 ƏFSANƏLƏR

ŞANAPİPİK

Deyilənə görə, şanapipig addı gəlin olur. Onun zalım qay­na­nası olur. Qaynanaan hamam boxcasın gəlin düzəltməliydi. Gəlin nə qədə axdarur, darağı tapbır. Qaynana gəlini çox incidir. Gəlin deer, Allah, məni ya daş elə, ya quş elə. Qaynanaan zalımlığın görən Allah onu quş eləyir. Bı qonur yaxındakı ağaca. Birdən ya­dı­na düşür ki, darax taxcada buxcanın içindədi, başqa buxcada. Oturur orda, başdayır oxumağa: taxcada – buxcada, taxcada-bux­ca­da. Qaynananı başa salmağ üçün.

İSAX-MİSAX QUŞLARI

 Deeyilənnərə görə, iki qardaş olur. Bıların bir danaları olur. Dana itir. Dananı iki qardaş nə qədər axdarıllar, tapbıllar. Olar da qorxur atasınnan. Deer danaan tapbamış bəs biz evə nə üznən ge­dək. Allah, bizi quş elə. Bıların da olur birinin adı İsa, birinin adı Musa. Bılar quş olullar. İndi, deellər, qiyamət gününəcən olar o dananı axdarıllar. Biri deer, İsa. O biri deer, Musa. Deer, tap­dun? Deer, yoox.

BÜLBÜL HAQQINDA ƏFSANƏ

Bir günnərim, şahın öz bağında bülbül olmadığına görə, əyannarına tapşırır ki, bir dənə bülbül tapın gətirin. Hardansa bir bülbül tapıb gətirillər, qəfəsə salıllar. Şah bını qəfəsdə assırır öz baxcasınnan. Gündə gedib oturup bıın yanında baxarmış bülbülə. Amma bülbül günü-günnən saralıp solurmış, oxumurmış. Şah bın-nan çox məyus olur. Görür ki, bı bülbül öləcək. Deer ki, bı bül­bü­lü açın buraxın.

Bülbülü açıp bıraxıllar. Vəzir atına minir. Bülbül uşduxcan düşür dalıycan. Vəzir atıynan gedir, gedir bülbülün dalıycan. Gö­rür ki, bülbül düşdü bir gülün üssünə, başdadı cəh-cəh vur­ma­ğa, öz nəğməsin oxumağa. Bı dəmdə də gülün tikanı batır bül­bü­lün sinəsinə. Bülbül deer ki, oxxay, vətən.

QARPIZ HAQQINDA ƏFSANƏ

 Deyilənə görə, bir oğlan dərin bir məhəbbətlə bir qızı is­sir­miş. Qız oğlana getmirdi. Mına deermiş bəs sən Göyçay suyinan bırda – Kürdəmir əra­zi­sində bir bostan əkərsən (bağ sal­ma­lısan). Həmən bağda qarpız əkməlisən, onnan sora səə gedərəm. Oğlan camaatı yığıb bu işi gördürməyə başdir. Camaat qan-tər tökə-tökə, əziyyət çəkə-çəkə bostan salıllar. Bəli, məhsul vaxtı çatır. Oğlan qarpızı dərib, gəti­rib qıza verir. Qız qarpızı kəsir, görür ki, içi qan kimi qırmızıdı. Qız oğlana deer ki, bı işi camaatın qan-təri ba­ha­sı­na başa gətirdiyin üçün qarpızın içi qandı (zülümnən başa gə­tir­di­yin üçün). Qız oğlana deer ki, heç vaxt mən səə getmiyəcəm. Oğ­lan kor-peşman çıxıb gedir.

 RƏVAYƏTLƏR

HAQQI-NAHAQQI BİLİNMƏYƏN ÖLKƏ

Loğman bir ölkiyə gedir şəyirdiynən. Bırda şəyirdin bazara göndərir. Şəyirt gedir bazara. Sevinə-sevinə gəlir ki, bəs Loğman, bırda yağnan şora fərq yoxdu: eyni qiymətədi. Loğman deer ki, gə bı ölkədən qaçax gedəh. O yerdə ki, yağnan şora fərq yoxdu, orda yaşamağa dəyməz. Şəyirt deer, yoox, çox yaxşıdı: şor da, yağ da eyni qiymətədi. Loğman da arifdi da. Qalır bırda.

Bir gün bir nəfəri asmağ issillər. Padşah bir nəfəri assırmağ issir. Cinayət eliyip da. Bıın da başı balaca olur, bı asılası adamın. Bıın kəndirə salıllar, baş şütüyüp çıxır kəndirdən. Padşah deer ki, gedin başı yekə bir adam tapın gətirin, elə bıın yerinə asax. Ge­dil­lər, arıyıb-axdarıllar. Loğmanın şəyirdin tutup gətirillər asmağa. Loğman irəliyə gəlir, padşaha özün tanıdır, şəyirdin alır aparır evə. Deer, səə dedim ki, o yerdə ki, yağnan şora fərq yoxdu, ordan qaşmax lazımdı.

İSGƏNDƏR ZÜLQƏRNEYN HAQQINDA

Mənim eşitdiyimə görə, bı İsgəndər Zülqərneyin böyüh sər­kərdə olup, fateh olup. Həm də çox güjdü, qüvvətdi adam olup.

İsgəndər Zülqərneyin dünyanı fəth eliyə-eliyə gedirmiş. Bir dəfə də gedip bir əyalətə çatır. Görür bı əyalətin adamları heç bir mal-qara ilə məşğul olmurlar. Heyvan kəsmillər. Hərəsi özünə bir məzar qazıp, hər gün məzarı təmizziyillər, süpürüllər, səliqiyə sa­lıllar. Bılar ancax tağ-tərəvəz əkillər. Onu da yiyillər, ət yimillər. Bı İsgəndərə çox maraxlı gəlir.

Bı əyalətin padşahın yanına çağırır, padşah gəlmir. Axırda bı özü gedir padşahın yanına. Deer ki, sən bı əyalətin padşahısan, niyə çağırışa gəlmədin? Cavap verir ki, sənin işin var, sən gəl, mə­nim sənnən heş bir işim yoxdu. İsgəndər soruşur ki, sizin əya­lətdə niyə heş kəs mal-qara saxlamır, daha çox var-dövlət əldə elə­mir­lər. Əyalətin padşahı cavab verir ki, heyvannarı da Allah yaradıb. Mən mədəmdə olara niyə məzar qazıram ki, olara verilən canı niyə alaq ki? İsgəndər deer ki, bəs niyə qəbrinizi indidən qa­zıp qoyursunuz və hər gün təmizziyirsiniz? Padşah cavap verir ki, hə­mişə gözümüzün qabağında olsun, əvvəl-axır getdiyimiz yer oradı. Dünya malı ön plana keşməsin. Deer sizdə qızıl-gümüş niyə yox­du? Deer ki, qızıl, gümüş insannar arasında nifaq salır. Ona görə də mehribannığımız üçün qızıl-gümüşü ölkəmizə qoymurux. Mə­zarımız da həmişə gözümüzün qarşısında olur. Biz bir-biri­miz­nən dava eləmirih. Bilirih ki, axırımız oradı.

Rəvayətə görə, İsgəndər Zülqərneyn onnan soora işğal elə­məhləri, müharibələri saxlıyır. Daha heş bir ölkəni yağmalamır. Bütün var-dövlətin kasıp-füqaraya paylıyır. Öləndə də vəsiyyət eliir ki, məni tabuta qoyanda əllərimi çölə qoyun, hər kəs görsün ki, bı qədər var-dölətin içində əli boş gedirəm. Heş nə apara bil­mi­rəm. Bir də deer ki, bı dünyada insan üş şey qazanır. Birincisi var-dövlət, oğul-uşax, ikinci hakimiyyət, üçüncü əməl. İnsan hər şeyi bı dünyada qoyup gedir, bircə özi ilə apardığı əməldi ki, o dün­ya­da da əməllərinə görə qarşılanır və qiymətdəndirilir.

 ADƏM PEYĞƏMBƏR

Rəvayətə görə, Allah-taala issiyip ki, yer kürəsinə yaşayış versin. Ona görə əvvəl dörd mələyi yaradıp: Cəbrayıl, Mikayıl, İs­rayil, Əzrayıl mələhlər. Allah-taala mələhləri göndərir yer üzünə ki, hərəniz yer üzündən bir sıxma torpax gətirin, onnan insan yara­dacam. Oların da bir hissəsin cənnətə, bir hissəsin cəhənnəmə göndərəcəm. Mələhlər gəlillər Allah-taalanın hüzuruna. Biri tor­pax gətirir, üçü əliboş gəlir. Deellər ki, yer kürəsi cənnətə gön­də­rilənnər üçün torpax verdi, cəhənnəmə göndərəcəhlərünçün torpax vermədi. Dedi ki, mən torpağımın cəhənnəmdə qoorulmağın is­sə­mirəm. Biz qayıtdıx, Əzrayıl qayıtmadı. O bir az qırmızı, bir az ağ, bir az da qara torpax götürdü gəldi. Oları yoğurup-yoğurup bir yerə, insan yaratdı.

Allah-talanın yaratdığı ilk insan da Həzrəti Adəm olup. Qo­calar da deerdilər ki, guya Adəmı qırx gün yoğurup, onun üzərinə sevinc yağışı, hüzün yağışı yağdırıp. Guya otuz doqquz gün hüzün yağışı, bir gün sevinc yağışı yağıp. Ona görə də insanın sevincdi annarı azdı.

HABİL VƏ QABİL

Habil və Qabil qardaşdarı ilk insan evlatdarınnan oluplar. Adəm peyğəmbərin oğlannarıdı. Habil əkin əkərmiş. Qabil də qo­yunçuluxnan məşğul imiş. Bir günnərim bıların arasında ixdilaf düşür. Habil deer ki, mən haxlıyam. Qabil deer ki, mən haxlıyam. Gəlillər ataları Adəm əleyhissalamın yanına. Atası da deer ki, hə­rööz öz əməyuuzdan bir qurbannıx götürün.

Habil bir əz taxıl götürür, Qabil də bir dənə qoyun. Bılar bını qurban deyiplər. O vaxdın deyiminə görə də, qurbannıx qəbul eli­yəndə göydən bir od gəlip onu öz cinsinə çevirib apararmış. Gəlir Habil də haxlı olduğuna görə Habilin qurbanı qəbul olunur. Am­ma Qabil gənə öz məkirri niyətinnən əl çəhmir. Fürsət axdarır ki, öz qardaşın öldürsün, bınnan qisas almax məksədiynən.

Günnərin bir günü gənə Habil yatdığı yerdeydi, səhrada iş­diip yorulup yatıpbış. Qabil fürsət tapıp, daşnan vırıp qardaşın öl­dürür. Bı vaxda qədər də Adəm övladı arasında nifak düşməmişdi. Bı iki gün-üş gün qardaşın ora sürühlüür, bıra sürühlüür, bilmir ki, neynəsin.

Bir gün görür ki, iki dənə qarğa dalaşdı. Qarğaan biri o bir­sin öldürdü. Soora başdadı dimdiyinən yeri eşip qarğanı bassırdı. Bı da bınnan örgənip öz qardaşın qazıp dəfn eliyir. Soora öz avamlığınnan pis olur ki, məəm qarğa qədər də ağ­lım olmuyup. Mıın qazıp bassırmax məəm ağlıma gəlmiyip.

Soora atası bir gün mınnan soruşur ki, bəs qardaşın hardadı. Bı da atasına küntöy cavap verir, deer ki, mən Habilin qaroolçusu döörəm ki, biləm hardadı, bilmirəm. Bına da atası çox qəzəplənir, lənət oxuyur. Bı da bınnan əsəpləşip öz yurdun tərk eliyip başqa bir ölkiyə çıxıp gedir. Orda oda sitayiş eləməyə başdıyır.

NUH PEYĞƏMBƏR

Nuh peyğəmbərə Allah-taaladan xəbər gəlir ki, gəmi düzəlt. Dünyanı su aparajax. Hə, adamlara de, kim sənnən getməy issiyir, gəmiyə minsin. Hər heyvannan da bir cüt qoy. Nuh peyğəmbər də qapı-qapı gəzir, hamıya məlumat verir.

Bir həyətə girir. Görür bir qoja arvat təndirə çörəh yapır. Hə, arvada da deer ki, bəs vəziyət belədi da, dünyanı su basa­jax, get­məy issirsənsə, sən də gəl. Arvat deer ki, hə, məən də apa­­rar­san. Su gələndə məə xəbər elə. Nuh peyğəmbər deer, yaxşı.

Soora dünyanı su basanda arvat Nuh peyğəmbərin fikrinnən çıxır. Neçə vaxdan – su çəkilip gedənnən soora peyğəmbər gəmi­dən düşür. Yadına düşür ki, bı arvat demişdi bına ki, məni də apar. Gedir həmin həyətə. Qapını açır, görür ki, arvad hələ də çörək yapır. Arvat peyğəmbəri görən kimi deer ki, hə, nooldu, gedirik?

Arvadın subasmadan xəbəri olmıyıp. Çünki o, iman gətirip da peyğəmbərin sözünə.

DAVUD PEYĞƏMBƏR

Rəvayətə görə, Allah-taala Davud peyğəmbərə dokquz oğul verir. Bı namaza duranda baxıp belə oğlannarına, fəxr eləyib. Bı Allah-talıya ağır gedip. Onun on günün içində oğ­lan­narıın ha­mı­sıın canın alıp. Peyğəmbər deep, ey böyüh yara­danım, mən sənin hüzurunda çox böyük günah elədim. Oları sən vermişdin, ona sən fəxr eləməli idin. Məni bağışda. Allahın ona rəhmi gəlir, yenə ona bir oğul əta eyləyir.

SÜLEYMAN PEYĞƏMBƏR HAQQINDA RƏVAYƏT

Rəvayətə görə, Süleyman peyğəmbər bir gün xəbər eyləyib ki, bütün heyvannara, hər kəs öz balasın götürüp hüzuruma gəlsin. Hamı balasın götürüp gəlir. Bı kirpi gəlməyib. Gözdəyir, göz­də­yir. Deyir, görəsən, bı kirpi niyə gəlib çıxmayır?

Hava qaralır. Hannan-hana bı kirpi balasın da götürüp gəlir. Peyğəmbər soruşur ki, bəs sən hardaydın? Niyə gəlmir­din məəm çağrışıma? Deer ki, ya peyğəmbər, gözdəyirdim ki, hava qaralsın, balamı gətirəndə heş kəs görməsin, ona göz dəyər.

XIZIR KİMİ YETİŞDİN

Eldə belə bir deyim var ki, nə Xızır kimi yetişdin dadıma.

Xızır İlyas adında peyğəmbər olup. Çox himayədar olup. Onun möcüzələrinnən biri də o olup ki, ona vəh gəlirmiş ki, hardasa, kimsə dardadı. O da ona sürətnən yetişip, çatıp köməy eliyirmiş, dadına çatırmış, yardım eliyirmiş, vəziyətdən çıxar­dır­mış. Bu de­yim də ordan qalıp ki, kimsə çətinə düşəndə, biri ona köməy eli­yəndə çətinə düşən adam deyir ki, nə Xızır kimi dadıma ye­tiş­din. El arasında İlyas sözü o qədər də işdəmmir. Deyillər ki, Xızır kimi dadıma yetişdin, Allah sənnən razı olsun.

MUSA PEYĞƏMBƏR

Musa peyğəmbər haxda eşitmişəm ki, necə ki, Məhəm­mət peyğəmbərə Qurani-Kərim nazil olup, ona da Tövrat nazil olup. Su üssündə dura bilirmiş. Kor gözü aça bilirmiş. Bütün peğəm­bər­lər nəfs toxluğuynan dünyaya gəliplər. Musa peyğəmbərin ən bö­yüh möcüzələrinnən biri – əlindəyi əsanı atırmış, o, cannıya çev­ri­lirmiş, sooradan yenə onu tutanda, o əsa olurmuş. Bir də o Allah-taalaynan danışmağı bacarıp.

Bir dəfə o qoyunnarın otaranda Allah-taaleynan görü­şür. Al­lah ona deer ki, əlindəki əsanı at, o da deer ki, mən bınnan qo­yun­narıma xəzəl çırpıram. Allah-taala deer, atsın əsanı. O da əsanı atır, əsa ilan olup gedir. Musa peyğəmbər ilanı öldürməh issiyəndə ilan yenidən əsa olup.

İSA PEYĞƏMBƏR

İsa peyğəmbər, deerlər ki, bakirə Məryəmnən doğulup. Ona görə ona bəzən Allahın oğlu da deellər. O vax Məryəmi, həzrəti-Zəkəriyyə adında peyğəmbər olup, onıynan zina etməhdə günah­landırıllar. Onu daş-qalax eləməh issiyillər. Bıları da aparıp Misir­də gizziyillər. On iki yaşında onun peyğəmbərriyi üzə çıxır.

Bir gün olar yaşadığı öydə oğurrux olur. Bir varrı adamın qı­zılın, pulun oğurruyullar. Bına görə də orda yaşıyan bütün kasıp-kusuba əziyət verillər. İsa peyğəmbər irəli çıxır. Orda bir kor və bir şikəst iki nəfər var imiş, üzün tutur olara, deer ki, qızılları gə­tirin qoyun yerinə.

İsa peyğəmbər itənnəri tapmaxda çox bacarıxlı olup. Soora­lar yəhudi xalqı qalxıp ki, onu öldürsünnər, Allah-taala onu qeybə çəkip. Qaldırıp göylərə.

MƏHƏMMƏD PEYĞƏMBƏR

Bildiyimiz kimi, bütün peyğəmbərrər hərəsi bir möcüzeynən gəlip. Məhəmməd peyğəmbərin də möcüzəsi gətirdiyi Qurani-Kə­rim olup. Bir gün bir qadın bir adamnan peyğəmbərə bir qab yağ göndərir. Peyğəmbər də ayrı bir qabda həmin adamnan ona bal göndərir. Bı ayilə bı bir qab baldan nə qədərə yiyir, bı bal qu­tar­mır.

Xeyli vax soora arvat götrüb balı başqa qaba boşaldıp qabı yuyur. Balı bir-iki dəfə yidihdən soora bal qutarır.

Bir müddət soora peyğəmbər həmən qadını görür. Soruşur ki, sizə pay göndərmişdim, çatdımı. Arvat deer ki, çatdı, amma nə qədər yeyirdiksə, qutarmırdı. Balı başqa qaba boşaldan kimi bal qutardı.

Peyğəmbər həmən qabla həmən evə ruzi-bərəkət göndər­mişdi.

 UVEYS BABA

 Bir seyid olup. Onun çox ağır cəddi olup. Biz tərəflərdə el arasında ona Uveys baba deyillər adına. Uveys baba, deyilənə gö­rə, Ağdaşda yaşıyıpdı. Əli çox səbəpli, böyük-kiçih bilən adam olupdu.

Rəvayətə görə, onun ən böyük arzusu peyğəmbərimizi gör­mək, onu tanımağ olupdu. Bir gün bu eşidir ki, peyğəm­bərimiz zi­yarətə gedir. Bu çox isdiyir ki, peyğəmbərimiz ziyarətə getmə­miş onu görsün. Gəlir anasının yanına, deir ki, mən pey­ğəm­bə­ri­mizi görməyə getmək isdiirəm. Anası deyir ki, sən onun görüşünə ge­dip, gəlib mənim ölümə çatmasan, sütümü sənə halal eləmərəm.

Uveys baba bunnan çox pis olur, fikirri gəzir. Anası görür ki, bu çox pis olub. Uveys babanı çağırır yanına, deyir ki, sənə de­mirəm getmə. Ged, amma yenə deyirəm, gəlip mənim ölümə çat­masan, mən öləndə yanımda olmasan, sözüm sözdü, südümü sənə halal eləmərəm.

Uveys baba tez çıxır gedir peyğəmbərimizin görüşünə. Da­yanmadan, durmadan, yolda isdirahət eləmədən gedir, çatır pey­ğəmbərin qaldığı yerə. O vaxdı onun qaldığı yer mağara tipli bir yer olupdu. Girir evə, peyğəmbərimizi soruşur. Peyğəmbərin qızı onun gəldiyini görüp yaşmaxlanıp deir ki, peyğəmbər evdə yoxdu, azana gedip. Gözdə, indi gələr. Veys baba da deir ki, yox, göz­dü­yə bilmərəm. Gələndə deyərsən, onun görüşünə Uveys gəlmişdi. Bunu deir, gəldiyi kimi də dala qayıdır ki, gəlib anasına çatsın.

Veys baba ordan bir az aralanannan soora peyğəmbər gəlir. Görür ki, evinnən müşk iyi gəlir. Bizdə el arasında deyillər ki, cənnət iyi gəlir. Qızın çağırır, soruşur ki, bizə Uveys gəlmişdi? Qızı onun gəldiyin deir. Peyğəmbərimiz deir ki, bəs hanı? Qızı da cavab verir ki, dedi ki, anam xəssədi. Gözzəməyə vaxdı yoxudu.

Peyğəmbər çıxır, Uveysin qaraltısını görür, yanında olanlar Uveysi çağırıllar. Uveys baba çöörükür baxır, peyğəmbərin qaral­tısın görür, amma anasına çatmaq üçün qayıtmır. Gəlir görür anası sağdı, bınnan çox sevinir.

Peyğəmbər gedir ziyarətə. Peyğəmbərimiz ziyarət eliyəndə onun yanında olan bütün əsabələri Uveys babanı görüllər. Ziyarət­dən soora peyğəmərimiz əbasını çıxarır verir əsabələrinə ki, bunu Uveysə çatdırın. Deyin ki, Allahın issəyi ilə bu dünyasıın da, o dünyasıın da cənnətini qazanıp.

Əsabələri də onu çox axtarıllar. Veys babanı tapanda pey­ğəmbərin əbasını ona verillər. Deillər ki, peyğəmbərimiz dedi ki, o bu dünyasıın da, o dünyasıın da cənnətini qazanıp. Uveys baba da Allahına şükür eliyir. Deir ki, şükür, ay Allah sənə, mən peyğəm­bərimizi görə bilməsəm də, əbası mənə qismət oldu. Bunu eşidən əsabələri deellər ki, necə olur ki, sən peyğəmbəri görməmisən? Biz hamımız səni peyğəmbə­rimizlə çiyin-çiyinə ziyarət edən gör­müşük.

Uveys baba bunu dərk eliyir ki, oun anasına qoyduğu hör­mət, onun anasının sütünə verdiyi qiymət Allahın da, peyğəmbərin də yanında bəyənilən əməllərdən olup. Anasına verdiyi qiymətə görə sağlığında o dünyasını qazanıp və ruhən də olsa, pey­ğəm­bər­nən görüşüp, ziyarət eliyip.

İndi də deellər ki, hal-hazırda onun qəbri üş yerdə var. Am­ma hansı olduğu dəqiq bilimmir. O qəbirrərdən biri də Ağdaş ərazisindədi.

 XALQ DEYİMLƏRİ

Bizdə deyim var ki, nəyəsə israfçılıx eliyəndə deelər ki, ilan ilannığıynan torpağa qənayət eliyir ki, qurtarar.

Elə bil qulağıın dibinə daş vırıplar (bərk yatan adamlar haq­qında deyillər).

***

Müxtəlif məsəllər var ki, bizim Göyçay ərazisində çox iş­də­nir. Məsələn, dərd dərd üssən gələndə belə deyillər: Beş də beş üs­dən. Və yaxud da kimsə varranırsa, dalbadal yaxşı imkanı ya­ra­nır­sa, onun haqqında deyillər: elə bunda beş var idi, yenə beş də beş üsdən qazanır.

Bunun bir variyantı da var: Qar qar üsdə yağar.

***

Bizdə çoxbilmiş adam hakqında deyillər ki, qurtdu, qoyun dərisinə girip.

Yaxut da deyillər ki, dooşanı arabeynan tutur.

Gizzin iş görməy isdiyən adama qıraxdan görənnər deyir: dərə xəlvət, tülkü bəy.

Dəvə gözün yumup girdi pambıxlığa, dedi, heş kim məni görmür.

Adam hirsdi olanda deellər ki, gözdərinnən qan damır. Ya da deyillər, çırtma vırsan, qanı tökülər.

Avara, tüfeyli adam hakqında deyilir: səhər gedir naxıra, ax­şam qayıdır axura.

Söz çürüdən adama deyillər: tutub ucunnan gedir ucuzzuğa.

Belə atalar sözü var: qonağa get deməzzər, altınnan palazı çəkəllər.

Arxı tullan, soora bərəkallah de.

Yaxşı arvat kişinin üzünə baxmaz, sözünə baxar.

Gooru var ki, kəfəni də ola?

Nadir şahı taxdda görüp, Şah Abbası qundaxda.

Niyyətin hara, mənzilin ora.

Sayanın quluyam, saymıyanın ağası.

Tikan olub əyağa batınca, gül ol, yaxıya sancıl.

Uman yerdən küsəllər.

Hələ quyruğu qapı arasında qalmıyıp (çətinnih görmiyip, yekə-yekə danışan adam hakqında deyillər).

Ya da deyillər: başı daşa dəymiyip.

Çatana çatır, çatmıyana daş atır.

Pisliy eliyənə deyillər: işıx gələn yerə barmağın dirədi.

Nə qanır, nə qandırır.

Vıran igid dayısına gənişməz.

Tutan it hürməz.

Qılıxlı min ev yiip, qılıxsız bir ev də yiyə bilmiyip.

Ev kimindi – oturanın, söz kimindi – götürənin.

Hər Məkgiyə gedən dəvə Hacı olmaz.

Hər oxuyan Molla Pənah olmaz.

Qooşuun muncuğun götürən ancax gorda taxar.

Qooşu payı dolu gələr, dolu gedər.

Qonşuun iti qooşuya hürməz.

Səbirsiz adama belə deellər ki, anaan qarnında necə qal­mı­san?

Çox əziyət çəkəndə deyillər ki, anadan əmdiyim süt bur­nu­m­nan gəldi.

Analı qızın özü böyüyər, anasız qızın sözü böyüyər.

Anasızın gördüyü iş dannaxsız bitməz.

Qonşu hakqında deyillər ki, anan-bacın kimdi? Deyir ki, ya­xın qooşum.

Atannan atamı deyincə, özünnən özümnən de.

Atan soğan, anan sarımsax, sən hardan oldun gülbəşəkər.

Qız evlərdə tanınar, ipəh dəzgahda.

Qızım, sənə deyirəm, gəlinim, sən eşit.

Uşağ atadan yox, anadan yetim qalar.

Ananın səbri çox olar.

Uşağ atasın hamıdan güjdü bilər.

 ATALAR SÖZÜ

Anasına bax qızın al, qırağına bax bezın al.

Bir ağajda oturup minin sirkələyir (mərdimazar adamlar hakqında deyilir).

Dooğa dokqazacan.

Qatma qapıyacan.

Qaymax yaylağacan. Bəzən yayma da deyillər:

Yayma yaylağacan.

Paxıl artmaz.

Qonşuu iki inəyli isdə ki, biri də sənin olsun.

Qonşum qonşu olsa, kor qızım ərə gedər.

Yaxşı qonşu uzax qohumnan yaxşıdı.

Qonşun pisdi, köç qutar, dişin ağrıyır, çək qutar, başın ağrı­yır, öl qutar.

 ***

Qız ağacı, qoz ağacı, hər gələn bir daş atar.

İtə daş atırsan, qıza dəyir (yəni qız çoxdu).

Yetənə yetir, yetmiyənə bir daş atır.

 Şeytanı güjdü olup (bunu mərdimazar adamlar hakqında de­yillər).

Günümü göy əsgiyə büküp (bir adam o birisin çox incidəndə inciyən adam deyir).

Qulağıın diinnən halva iyi gəlir (qocalıb əldən düşmüş adamlar hakqında).

Ələyi ələnip, xəlbiri göydə fırranır.

Üzünnən torpax tökülür (çox qocalmış hakqında).

Qulağıın dibi saralıp.

Kitabı bağlanıb (yəni bəxdi, taleyi, bağlanıb, ömrü sona ye­tip). Nənəmnən eşitmişəm ki, hər adama mələhlər bir kitap yazar. Onun ömrü sona çatanda oun kitabı bağlanar. Onun qis­mə­tində nə varsa, hamısı o kitapda olar.

Keçəl başuu yudun, yudum da, daradım da.

***

Çörəy açan qapını qılınc açmaz.

Çörəy itirmə.

Çörəyi ver çörəhçiyə, birini də üsdəlih.

Çörəh Qurannan irəli gəlip.

Loxma – boğmadı.

Loxmanı boğma eləmə.

 Tısbağanı ya öldürdün, ya arxası üssə çevirdin.

Tısbağa qınınnan çıxdı, qının bəyəmmədi.

Tısbağa yeriyə bilmir, xalasın da dalına alır.

Dos mənə bir qoz versin, o da puç olsun.

Bəxdüü qızda sına, qozda sına.

Bəxdüü qarpızda sına, qızda sına.

 MƏSƏLLƏR

Göyçayda belə məsəl var: kələ deellər, a kəl, səən sataram Qarabakqala, müsəlman üzü görməzsən. Mən atamnan so­ru­şur­dum ki, bəyəm bizim kətdə müsəlman yoxdu ki? Niyə deeplər? Deerdi ki, yox, müsəlmançılıx, adət-ənənələr bizim kəntdə çoxdu.

Bı kənd çox işdəh camaatdı. Doğurdan, indi də helədi. Bir dəyqə diyanan dööl. Bı kəl də, o vaxdı kəl işdənirmiş axı, şum sü­rüllərmiş, taxıl əkillərmiş. Hamısı bı kəlnən, heyvannarnan gö­rü­lürmiş da. Arada açıp bı heyvannara bir dinşdih vermillər­miş. Bı keçən çamaat da, gəlmələr də deep ki, a bala, heyvana bir dinşdih ver da, yazıxdı, bir isdirahət eləsin. Ona görə başqa kətdərin ca­maatı deermiş ki, a kəl, səni sataram Qarabakqala, müsəlman üzü­nə həsrət qalarsan. Yəni müsəlmanşılıxdı da, aç, heyvanı bırax, bir əz dincəlsin. Gecə-gündüz yatmiyıp işdiyillərmiş. Heyvana da dinşdih vermillərmiş. İşdəmiyən, təmbəl heyvannara təbirən de­yi­lip. Dinnən heş bir bağlılığı yoxdu.

***

 Gecə qoyun qovurması,

 Gündüz təsbeh çevirməsi.

Bir nəfər yalançı mömin olur. Daima əlində təsbeh çevirir, zikr eləyirmiş. Gecələr də oğurluğa gedirmiş. Kiminsə qoyununu oğurlayıb, gətirib kəsib, gecə qovurma qovurub yeyirmiş. Səhər yenə təsbeh çevirib, zikr eləyirmiş. Ona görə deyirlər ki, gecə qo­yun qovurması, gündüz təsbeh çevirməsi.

 BAYATI VƏ AĞILAR

 (Nümunələr müəllifin şəxsi arxivindən götürülmüşdür)

Bu yol şirvan yoludu,

Sinəm dərdlə doludu.

Çiynimə kölgə düşdü,

Dedim bəlkə yar oldu.

Qarabağda bağ olmaz,

Qara salxım ağ olmaz.

Qardaşdan ayrılanın,

Ürəyində yağ olmaz.

Qızıl gül həşəm oldu,

Dərmədim peşəm oldu.

Səndən ayrılan gündən,

Ağlamaq peşəm oldu.

Bağa girdim bağbansız,

Dəvə gördüm karvansız.

Aləmə əlac etdim,

Özüm qaldım dərmansız.

Mən aşiq kimim yand,

Od düşdü kilim yandı.

Sənə vay-vay deməkdən,

Ağzımda dilim yandı.

Mən aşiqəm qalasız,

Şəhər olmaz qalasız.

Mən axır gedər oldum,

Siz salamat qalasız.

Göyçaydan külək əsdi,

Əhdimi fələk kəsdi.

Sağ gözüm sənə qurban,                    

Sol gözüm mənə bəsdi.

Qubanın ağ alması,

Yeməyə var alması.

Sən gələnə qalacaq,

Yaramın sağalması.

Bayquş mənəm, ha bayquş,

Bütün quşlardan sayquş.

Vurub ilanlar məni,

Sızıldayıram yay, qış.

Haftağa basdım dolmadı,

Zərxara geydim solmadı.

O kənd, bu kənd gəzdim, axır,

Mən bəyənən qız olmadı.

Şam yanar, şölə çəkər,

Ət yanar, yağ əriyər.

Dərdimi dağa desəm,

Ah çəkər dağ əriyər.

 Mən aşiq maşa bağlar,

Ucların qoşa bağlar.

Anası ölən qızlar,

Ürəyin daşa bağlar.

Mən aşiq başdan ağlar,

Kiprikdən, qaşdan ağlar.

Anası ölən qızlar,

Durar obaşdan ağlar.

Yağış yağar bağlara,

Şeh düşər yarpaqlara.

Heyf sənin canından,

Qoydular torpaqlara.

Əzizim qazan ağlar,

Od tutar qazan ağlar.

Bel batmaz, külüng kəsməz,

 Qəbrimi qazan ağlar.

Alçalar, ay alçalar,

Yaşıl çalar alçalar.

Meydimi gendən apar,

Düşmən görüb əl çalar.

Şaftalıyam kalam mən,

Dəyməmişəm hələm mən.

Çərxi-fələk qoymadı,

Ərzi-kamım alam mən.

Əlif ilə beyəm mən,

Əlif üstə teyəm mən,

Tikiblər kətənimi,

Cavanam geyəmmərəm.

Bostanda tağım ağlar,

Basma, yarpağım ağlar.

Sağkən ağlaram özüm,

Ölsəm torpağım ağlar.

Dağlar dağımdır mənim,

Qəm oylağımdır mənim.

Dindirmə qan ağlaram,

Yaman çağımdır mənim.

QAYNAQLAR:                                                                       

 1. Zülfüqarlı M.P. Göyçay tarixi, Bakı: 1905. az STUDİO, 2022, 312 səh.

 2. Cəbiyev Q.C. Girdiman tarixi (IV-IX əsrlər), Bakı: Şərq-Qərb, 2010, 616 səh.

 3. Şirvani S.Ə. Əsərləri III cilddə, III cild. Bakı: EA nəşriyyatı, 1974, 499 səh.

 4. Ərəb və fars sözləri lüğəti, Bakı: Yazıçı, 1985, 1036 səh.

 5. Əlioğlu Ə. Göyçay: nə bilirik, Bakı: İqtisad Uni­versite­ti nəşriyyatı, 2009, 308 səh.

 6. Vəlişov (Tapdıqoğlu) N. Göyçay rayonu və onun toponi­mi­yası, Bakı: Təhsil NPM nəşriyyatı, 2004, 246 səh.

 7. Ab­baso­va M.Ə, Bəndəliyev N.S, Məmmədov X.H. Böyük Qaf­qa­zın Cənub-Şərq hissəsinin toponimiyası, Bakı: Elm, 1993, 196 s.

 8. Ciddi H. Buğurt qalası, Bakı: Azərnəşr, 1973, 56 səh.

 9. Hacıyev N. Varislik, Bakı: Nurlan, 2007, 144 səh.

10. Qədirov F.V. Azərbaycanın şimal müdafiə istehkamları, Bakı: Elm, 1984, 150 səh.

 SÖYLƏYİCİLƏR HAQQINDA MƏLUMAT:

1. Ağayeva Nailə Əli qızı, 1955-2015, Göyçay rayonu, Qara­yazı kəndi, orta ixtisas təhsilli olmuşdur.

2. Mehdiyev Məhyəddin Hüseyn oğlu, 1951, Göyçay rayonu,Bığır kəndi, müəllim, hazırda təqaüddədir.

3. Rəcəbova Rəxşəndə Mirzəqulu qızı, 1947, Göyçay RİH-nin ideoloji mə­sələlər üzrə keçmiş müavini, hazırda təqaüddədir.

4. Allahverdiyev İsa Səməd oğlu, 1896-1993, Göyçay rayonu, İnçə kəndi, əkinçi olmuşdur.

5. Xəlilov Şıxı Rəhim oğlu, 1905-1992, Göyçay rayonu, İnçə kəndi, əkinçi olmuşdur.

Atəş Əhmədli 

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent