1980 illərin əvvəllərindən Azərb. KP MK.-nın və Nazirlər Sovetinin qərarı ilə resp.-nın şəhər və rayonlarında tarix-diyarşünaslıq muzeyləri yaradılmağa başlandı. Məqsəd hər bir bölgənin tarixini, mədəniyyətini öyrənmək, həmin bölgəyə məxsus tarixi-etnoqrafik nümunələri qoruyub saxlamaq, gələcək nəsillərə çatdırmaq idi.
Göyçay Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi 1983 ildən Georgi Dimitrov küçəsində (indiki N.Nərimanov küçəsi) XIX əsrin əvvəllərində tikilmiş orijinal arxitekturaya malik birmərtəbəli binada fəaliyyətə başlayıb. Muzeyin açılışında N.Nərimanovun Ev-muzeyinin əməkdaşları iştirak ediblər. Muzey yaradılarkən ekspozisiya planına əsasən 10 (on) zaldan ibarət olub, dövrlərə görə bölünüb.
I bölmə Göyçayın özünəməxsus təbiətini – flora və faunasını əks etdirirdi. Digər bölmələr isə qədim dövrlərdən başlayaraq müasir dövrə kimi maddi-mədəniyyət nümunələri, tarixi abidələrin şəkilləri, etnoqrafik əşyalar, kitab və digər nəşr nümunələri, Göyçayda dünyaya göz açmış görkəmli şəxsiyyətlərin həyat və fəaliyyətlərini və s. əks etdirməklə xronoloji ardıcıllıqla təşkil olunub.
Muzeyin təşkil olunmasında, zənginləşdirilməsində həmin dövrdə Göyçay Mədəniyyət şöbəsinin müdiri vəzifəsində işləmiş Sabir Soltanovun böyük əməyi olub. O, Göyçay şəhərini və r-nun əksər k.-lərini, demək olar ki, ev-ev gəzərək insanlarla görüşmüş, tarixi əhəmiyyətə və dəyərə malik qədim əşyaların muzeyə verilməsi üçün səy göstərmişdir. Onun səyi nəticəsində muzey zənginləşib, vətəndaşların maraqla üz tutduğu məkana çevrilib.
Göyçay Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi həmin binada 2012 ilə kimi fəaliyyət göstərib. Bina yararsız vəziyyətə düşdüyü üçün muzeyin başqa yerə köçürülməsi zərurəti yaranıb. 2012 ildə Heydər Əliyev Muzeyi Heydər Əliyev Mərkəzinin binasına köçürüldükdən sonra Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi fəaliyyətini Heydər Əliyev Muzeyinin binasında davam etdirməyə başlayıb.
Muzeyin indiki binası ikimərtəbəli olub, 1557 kv.m. sahəni əhatə edir. Muzey iki ekspozisiya zalından ibarətdir. Muzeydə arxeologiya, etnoqrafiya, II Dünya müharibəsi, I və II Qarabağ müharibələrinə və müasir dövrə aid bölmələr vardır. Hazırda muzeyin fondu iki hissədən –əsas və köməkçi fonddan ibarətdir. Əsas fondda 5540 ədəd, köməkçi fondda 1221 ədəd olmaqla, cəmi 6761 ədəd eksponat vardır. Bu eksponatların təqribən min ədədi (sərgilər vaxtaşırı yeniləndiyi, say daim dəyişildiyi üçün təqribi saydır) ekspozisiyada nümayiş olunur. İl ərzində muzeyə 3000 nəfərdən artıq tamaşaçı gəlir. R-n sakinləri ilə yanaşı r-na gələn turistlər, qonaqlar və digər şəxslər də muzeyi ziyarət edir, Göyçayın zəngin tarixi, r-nda arxeoloji qazıntılar zamanı aşkara çıxarılan əşyalar, qədim əmək alətləri, məişət əşyaları, Göyçayda doğulub boya-başa çatan görkəmli şəxslərin şəxsi əşyaları, onların həyat və fəaliyyətini əks etdirən şəkillər, kitablar, qəzet və jurnal materialları ilə tanış olurlar. Muzeydəki əmək alətləri, məişət, bəzək, zinət əşyaları, silahlar Göyçay və göyçaylılar barədə tamaşaçılara zəngin məlumat və bilgi verir.
Muzeydə ən çox maraq doğuran arxeologiya bölməsidir. İlkin arxeoloji tapıntılar IV–VIII əsrlərə aid tunc, gümüş pullardan ibarət olub. Həmin maddi-mədəniyyət qalıqları 1973 ildə r-nun 2-ci Ərəbcəbirli k.-də yerləşən qəbiristanlıqdan tapılıb. Göyçay r-nunun ərazisində ikinci arxeoloji tapıntı 1976 ilin aprel ayında Aşağı Qaraməryəm k. yaxınlığında su anbarının tikintisi zamanı qeydə alınıb. Bu ərazidən tapılmış küp və kasa qırıqlarını mütəxəssislər ilk orta əsrlər dövrünə aid edirlər.
2006 ilin may ayının 1-də Bakı–Qazax magistralının Göyçay ərazisində yerləşən 2-ci Ərəbcəbirli k.-nin sağ tərəfindəki dağ massivini leysan yağış sularının yuması nəticəsində kurqan qəbirlərin üstü açılıb. Tapıntılardan böyük küpün qalıqlarının bir hissəsi və küpün içərisindən çıxmış insan sümükləri (üzərində diş olan çənə sümüyü, oynaq sümükləri), bəzək əşyaları – muncuqlar, metal qırıqları, həmin yerdən tapılmış xırda küplər muzeyin arxeologiya bölməsində nümayiş etdirilir.
15 fevral 2009 ildə r-nun qədim kəndlərindən olan Yekəxana k.-dən tapılmış, tarixi VII əsrə aid edilən arxeoloji tapıntılar – kiçik ölçülü küp qəbir, qənddan formalı ayaqlı vaza, lüləli kiçik qab, qulplu girdə dərin qab, qadın fiqurunu əks etdirən terrokota, gil heykəlçik, kub formalı zərə bənzər əşya, ağız hissəsi sınmış qab arxeologiya bölməsini zənginləşdirir. Həmin dövrdə Yekəxana k.-də leysan yağışlar nəticəsində başqa bir tapıntı – uzunluğu 2,20 m olan bütöv daş qəbir də aşkar edilib. Həmin qəbrin şəkli də muzeydə saxlanılır. Qədim dövrlərə aid olan bu arxeoloji tapıntılar Göyçayın qədim yaşayış məntəqələrindən, insan məskənlərindən olduğunu sübut edir.
Azərb. etnoqrafiyası öz rəngarəngliyi və zənginliyi ilə hər zaman diqqət mərkəzində olub. Bunu Göyçay Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyində qorunub saxlanılan, mühafizə olunan əşyalar da sübut edir.
Bu etnoqrafik nümunələr xalqımızın tarixindən xəbər verir. Həmin nümunələr əsasında xalqımızın adət-ənənələrini, məşğuliyyətini, əmək fəaliyyətini müəyyən etmək mümkündür. Muzeyin etnoqrafik əşyalara aid fondu kifayət qədər zəngindir. Burada xalça, palaz, xalça toxumaq üçün dəzgah (hana, həvə və s.), kənd təsərrüfatı alətləri (xış, kotan, vəl, şana və s.), qoşqu alətləri (boyunduruq, samı, xamut, tapqır, quşqun, yəhər, cilov (yüyən), üzəngi və s.), məişət əşyaları (sərpuş, nimçə, məcməyi, aftafa, cam, qazan, nimçə, səhəng, badya, bardaq, samovar, kirkirə (əl dəyirmanı), həvəngdəstə, ərsin və s.) qorunub saxlanır.
Muzeyin numizmatika şöbəsi də zəngindir. Qədim və orta əsrlərə aid mis, gümüş sikkələr, müxtəlif dövrlərə aid kağız əsginaslar muzeydə qorunub saxlanılır.
Muzeyin ikinci mərtəbəsindəki ekspozisiya zalında Göyçayın tarixi şəxsiyyətlərinin, tanınmış ədiblərinin, elm adamlarının həyat və faliyyətini əks etdirən fotostendlər də maraq doğurur. Həmçinin 2-ci mərtəbədə Göyçay döyüşlərinin (iyun, iyul 1918-ci il) iştirakçıları olan milli qoşunun və türk ordusunun əsgər və zabitlərinin qəhrəmanlığını əks etdirən fotoşəkillər, guşələr vardır.
Bundan əlavə muzeydə Qurani-Kərimin iki nüsxəsi qorunub saxlanılır. Bu nüsxələrdən 1-cinin neçənci ildə və kim tərəfindən yazılması məlum deyil.
Quranın üz qabığı məhv edildiyindən tarixi müəyyən etmək mümkün deyil. Kimə məxsus olmasını bildirən vərəqlər də cırılıb götürülmüşdür.
Yazı kənarları düz xətlə əhatələnmiş bu kitabın ölçüsü 25×16 sm-dır. Bu əlyazma Nəsx xətti ilə yazılmışdır. Bu Quranda digər səhifəyə keçid almaq üçün vərəqin sonunda digər səhifədə olan ayənin ilk kəlmələri verilmişdir. Müasir Qurani-Kərimlərdə səhifələr standart olaraq 15 sətir nəşr edildiyi halda, burada səhifələr 16 sətirdən ibarətdir.
Bundan başqa, muzeydə eksponat kimi saxlanılan, yaşı bir əsrdən çox olan Qurani-Kərim də vardır.
Kazan çapı olan bu Quranın sahibinin kim olduğu məlum deyil.
Muzeydə fars dilində olan bir əlyazma vardır. Bu əlyazma (İNV-5327) 40 səhifə həcmindədir, əlyazmada islam tarixində baş verən bəzi hadisələrdən və Hz.Abbasdan(r.a) bəhs edilir. Tevki xətti ilə yazılmış bu əlyazmanın ölçüsü 20×14 sm-dir. Əlyazma hicri-qəməri təqvimlə XIII əsrə aiddir. Miladi tarixlə 1896 ildə yazıldığı qeyd edilir.
Bundan əlavə fondda hicri-qəməri tarixlə 1236 ilə aid olan Nikah haqqında şəhadətnamə vardır. Miladi tarixlə XIX əsrə aiddir. Bu şəhadətnamə (İNV-5328) fondda maraqlı eksponat kimi qorunub saxlanılır. Həmçinin, fondda “Hophopnamə”nin əski əlifba ilə təxminən bir əsrdən artıq yaşı olan nüsxəsi vardır.
Göyçay Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi maddi-mədəniyyət abidələrinin komplektləşdirilməsi, mühafizəsi, öyrənilməsi, kütləvi nümayişinin və təbliğinin həyata keçirilməsi işi ilə məşğul olur. Muzey mütəmadi olaraq resp. və r-n əhəmiyyətli tədbirlərdə, sərgilərdə iştirak edir. Muzeydaxili tədbirlər təşkil edilir. Həmin tədbirlər r-n ictimaiyyəti tərəfindən rəğbətlə qarşılanır. Novruz şənlikləri, Nar festivalı, Zəfər Günü ilə əlaqədar keçirilən “Açıq qapı” aksiyası belə tədbirlərdəndir. Həmçinin muzeydə görkəmli ədiblərin, alimlərin yubileyləri keçirilir. Xalq şairi R.Rzanın, şair Əli Kərimin, Xurşidbanu Natəvanın, Hüseyn Cavidin, Aşıq Ələsgərin və başqa görkəmli ədiblərin həyat və yaradıcılığına həsr edilmiş tədbirlər maraqla qarşılanıb. Göyçay ş. məktəbləri və r-nun yaxın k. məktəblərinin tarix müəllimləri dəfələrlə dərslərini muzeydə keçiblər.
Muzey fəaliyyətə 4 nəfər əməkdaşla başlamışdı. 1990 ildən muzeyin əməkdaşlarının sayı 12 nəfər, hazırda isə 13 nəfərdir. Onlardan 5 nəfər inzibati işçi – direktor, fond müdiri, elmi işçi, tərtibatçı rəssam və bələdçi, 5 nəfər muzey baxıcısı, 3 nəfər texniki işçidir.
Muzeyin ilk direktoru Söhrab Məhərrəmov olub. 1986-91 illərdə Cəmilə Ağayeva, 1991-98 illərdə Namiq Adıgözəlov, 1998–2020 illərdə Bəsti Sultanova muzeyin direktoru vəzifəsində işləyiblər. 2020-21 illərdə muzeyin elmi işçisi Humay Zülfüqarova direktor vəzifəsini icra edib. 2021 ilin sentyabr ayından muzeyin direktoru Gülçin Babayevadır.
Məlumat A.Məmməddən alınıb.
