Müasir Göyçay r-nunun ərazisində türk qəbilələrinin lap qədimdən məskən salması Çaxırlı k.-nin adından bəlli olur. Tədqiqatçılar Azərb. ərazisində olan eyni yer adlarını bolqar qəbiləsi Çakarla əlaqələndirirlər. Məlumdur ki, bolqarlar ən qədim türk tayfalarından biridir. Moisey Xorenskinin (V əsr) məlumatına əsasən, bolqarlar Qafqaza ilk dəfə e.ə. II əsrdə gəlmişlər. Qeyd edək ki, qədim Azərb. dastanı “Kitabi-Dədə Qorqud”da bolqar adları çəkilir.

Vaxtilə bu k.-də 3 məscid varmış. Əfsuslar olsun ki, r-nun ikinci böyük k.-i olan Çaxırlıda indi kiçik bir məscid vardır. Məscid 1998 ildə İslam İrsinin Dirçəlişi Cəmiyyəti tərəfindən tikilmişdir.

Çərəkə toponimi ilə bağlı müxtəlif fikirlər vardır. Çərəkə sözü fars dilində Quranın kiçik surələrindən tərtib edilmiş və dərsxanalarda əlifba kitabını əvəz edən kitaba deyilir. Bu sözün farsca “dörddə bir” mənası vardır. Bu k.-də vaxtilə iki məscid olmuşdur. Məscidlərdən biri indiki kənd 1 saylı orta məktəbin yanında, digəri isə indiki kənd 2 saylı məktəbin yerində olmuşdur. Bu k.-də məscid və ilk dini məktəbi Həmid Əfəndinin babası Molla Məmməd açmışdır. Bu mədrəsədə digər yerlərdən gələn insanlar da dərs almışdır. Bu k.-in adının Çərəkə olmasının bu mədrəsə ilə bağlı olduğu ehtimal edilir. Bura gələn insanlar “çərəkə öyrənməyə gedirəm” deyərlərmiş. Elə o vaxtdan bu k.-in adı Çərəkə olaraq qalmaqdadır. K.-də Qarabağlar k.-ində yaşamış Ümid Əfəndinin oğlu Abdulla Əfəndi, Həmid Əfəndi və digər savadlı din xadimləri olmuşdur.

Çinar piri r-nun Şəhadət k.-i ərazisindədir. Yerli sakinlərin inancına görə, yaşı bilinməyən bu qocaman çinar ağacı şəfa verir – sonsuzluğu sağaldır.

Mənbə: İ.Musayev. “Göyçay rayonundakı dini abidələr və tarixi şəxsiyyətlər”, Bakı, İpəkyolu, 2014, s. 112-113.

Yuxarı məscid kimi tanınan Əbülfəzlil Abbas məscidi Göyçay r-nunun mərkəzində N.Nərimanov ünv. yerləşir. Bu məscid ölkə əhəmiyyəti memarlıq abidəsi kimi dövlət tərəfindən qorunur (İNV 4268).

Göyçay r-nunun ziyalılarından sayılan Ə.Əhmədlinin dediklərinə görə, 1894 ildə Qafqaz Şeyxülislamı (o vaxt Qafqaz ruhani idarəsi Tiflisdə yerləşirdi) Hacı Ələsgər Axundu Şamaxıdan Göyçay qəz.-na qazi təyin edir. 1896 ilə qədər həmin yerdə kiçik bir məscid var idi. Axund imkanlı adamları toplayıb bəyan edib ki, Göyçay qəz. mərkəzidir və bizə layiqli bir məscid lazımdır. Dövlətli adamlar sərmayə verdikdən sonra, 1896 ildə məscidin inşasına başlandı. Tikinti üçün Bakıdan ilk ali təhsilli memar Z.Əhmədbəyov dəvət olundu. 1898 ildə düşmənləri axundu öldürdülər. Məscidin tikintisi üçün daş və kərpic Şəkidən, Qəbələdən gətirilmiş, taxta-şalban materialını isə Hacı Ağa adlı şəxs vermişdir. İnşasında minlərlə yumurta işlənmişdir. Həm palçığına, həm də suvağına yumurta vurulmuşdur. Tikintidə yüz iyirmi dörd min peyğəmbər eşqinə yüz iyirmi dörd min kərpicdən istifadə olunmuşdur. Məscidin bünövrəsini qoyan şəxs sübh namazını qəza etməmiş, anasından arxayın olan, həm də boynunda ölüm işi olmayan insan olmuşdur. Məscid zəkat pulu ilə tikilmiş, ustalar dəstəmazsız işləməmişlər.

oyk., mür. Azәrb. Resp. Göyçay r-nunun eyniadlı kәndi әrazisindә orta әsrlәrә aid yaşayış yeri. Göyçay r-nunun Şəhadət i.ə.v.-də kənd. Şirvan düzündədir. Kənd orta əsrlərdə ərəb mənşəli ailələrin məskunlaşması nəticəsində yaranmışdır. Etnotoponimdir. 1973 ildә tәsәrrüfat işlәri görülәrkәn Ə.-dәn IV–VIII әsrlәrә aid küp qәbirlәr aşkar edilmişdir. Qәbirlәrdәn mis, tunc, gümüş vә qızıldan hazırlanmış, üzәrindә bolluq rәmzi olan ilan simvollu sinә bәzәklәri, bilәrziklәr, üzüklәr, sırğalar, muncuqlar, müxtәlif formalı şüşә qablar tapılmışdır. Materialların әksәriyyәti yerli istehsal mәhsuludur. Ə.-nin q.-indә aşkar olunmuş sonrakı dövrlәrә aid qәbirlәrdәn isә Tәbriz vә Tiflisdә zәrb edilmiş (XIII әsr) Hülaku sikkәlәri tapılmışdır.

Mənbə: “Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti”. I cild, Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007, s.185

http://ensiklopediya.gov.az/az/terms/19319/cild/20

Vaxtilə Ərəbcəbirli k.-də qədim məscid olmuşdur. Bu məscid indiki r-n 9 saylı məktəbin ərazisində yerləşirdi. İkinci Dünya müharibəsindən əvvəl məscid 4 otaqlı məktəb edildi. Hal-hazırda k.-də yeni bir məscid fəaliyyət göstərir. Məscid 2000 ildə Asiya Müsəlmanları Komitəsi tərəfindən təsis edilmişdir.

–  qәbir formalarından biri. E.ә. III әsr–eramızın I әsrindә Azәrb.-da, әsasәn, Qәbәlә, İsmayıllı, Göyçay, Ucar r-nları әrazisindә (Göyçay hövzәsindә, habelә Türyançay vә Girdimançay hövzәlәrindә) yayılmışdır. Arxeoloji qazıntılar zamanı qәdim Albaniya (Qafqaz) әrazisindә qәbir tipli gil tәknә formalı saxsı tabutlar aşkar edilmişdir. Gil tabutlar tәknә vә ya vanna formasında olduğundan elmi әdәbiyyatda çox vaxt “gil sarkofaq” da adlanır. G.t.q.-lәrә Mollaisaqlı k. (İsmayıllı r-nu) yaxınlığında daha çox tәsadüf edilmişdir. İrihәcmli G.t.q.-lәr (tәqr. 1,5×0,5×0,3 m) arakәsmәli formada hazırlanmış vә yan divarların dibәyaxın hissәsindә deşik açılmışdı. Ölülәr bükülü vәziyyәtdә (kişilәr sol, qadınlar isә sağ böyrü üstә) dәfn olunmuşdular. Dәfn lәvazimatı (saxsı qablar, bәzәk әşyaları vә s.) әsasәn tabutdan kәnarda qoyulmuşdur. G.t.q.-ə oxşar qәbirlәr Persepol, Suz, Mesopotamiya vә Orta Asiyada da aşkar edilmişdir.

Mənbə: http://ensiklopediya.gov.az/az/terms/22721/cild/21

Azərbaycanın ilk orta əsr maddi mədəniyyətinin bir qrupunu sikkə qalıqları təşkil edir. Bu dövrdə Azərbaycanda əsasən Sasani sikkələri dövriyyədə olmuşdur. Onların qalıqlarına dəfinə şəklində və tək-tək qazıntılarda və təsadüfi tapıntılarda rast gəlinmişdir. Bu cəhətdən Qəbələ dəfinələri (Dəlləkotu adlı yerdə), Bakı dəfinəsi, Göyçay dəfinəsi və s. xüsusi qeyd edilməlidir. Azərbaycan ərazisində, demək olar ki, bütün Sasani padşahlarının pullarına təsadüf edilmişdir.

Mənbə: Azərbaycan tarixi. III–XIII əsrin I rübü. 7 cilddə. II cild, Bakı, Elm, 2007, s. 98.

Göyçay ş.-nin mərkəzində yerləşən islam dini abidəsi (1906). Məscid Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbi üslubunda tikilib. Məscidin qədim tarixi var. 1764 ilə qədər bu məkan ətrafında heyva ağacları olan pir-qəbir olub. Bu səbəbdən yerli əhali tərəfindən buraya “heyvalıq” da deyirlərmiş.1764 ildə bir tacir burada 10-12 nəfərin namaz qılması üçün hücrə tikdirir və hücrənin girişində qapı qoydurur. Buradan karvan keçərkən insanlar namaz qılar, yaxud gecə qalarmışlar. 1898 ildə əhalinin çoxluğuna görə məscidin tikilməsi qərara alınır. Məscid 150-200 nəfərlikdir. Tarixi “Heyvalı” məscidi kimi tanınan Mərkəz məscidinin girişində karvansara tikilmişdi. Məscid naməlum şəxslər tərəfindən 1924 ildə yandırılıb, həmin ildə yenidən bərpa edilib. 1924-30 illərdə Pedaqoji Məktəb kimi fəaliyyət göstərib. 1955 ildən sonra orta məktəb olub. Məscidin yerində tikilmiş 4 saylı məktəb bir neçə dəfə yanğına məruz qalıb. 2000 il aprelin 6-da yenidən bərpa üçün təməli atılmış Mərkəz məscidi 2002 il sentyabr 27-dən ibadətə açılıb.

Mənbə: https://irs.gov.az/religion/mscidlr

Bu ziyarətgah r-nun Cəyirli k. qəbiristanlığının ərazisindədir. Üzərində 4 m enində, 5 m uzunluğunda bişmiş kərpicdən günbəz ucaldılmış bu qəbrin sahibi Hacı Xəlil baba olmuşdur. Hacı Xəlil baba təxminən XVI əsrin sonu – XVII əsrin əvvəllərində yaşamışdır. Hacı Xəlil Əfəndi bu əraziyə sonradan gəlmişdir. Onun nəslindən olan M.İsmayılovun dediklərinə görə, Hacı Xəlil baba Kür qırağından olmuşdur. Maldarlıqla məşğul olduqlarına görə, onlar Ucarın Şilyan k.-nə gəlmişlər. Bu k.-ə gəldikdən sonra Hacı Xəlil babanı bu k.-də su işlərinə baxması üçün ağsaqqal seçiblər. Sonradan Göyçay r-nunun Qızılağac k.-nə gəlmiş və burada məskunlaşmışdır. Hacı Xəlil Əfəndinin yaşadığı ərazilər bu gün ocaq kimi bilinməkdə, bu yerlər ziyil piri, yara piri kimi tanınmaqdadır. Hacı Xəlil babanın nəsli hamısı şeyx, övladlarının hamısı Hacı olmuşdur. Çərəkə k.-ində olan övliya Qədir baba, Məcid baba Hacı Xəlil babanın qız övladlarındandır.

Mənbə: İ.Musayev. “Göyçay rayonundakı dini abidələr və tarixi şəxsiyyətlər”, Bakı, İpəkyolu, 2014, s. 109-110.