Azərb.-nın ən qədim tarixi ərazilərindən olan Qafqaz Albaniyası və Şirvanşahlar dövlətlərinin çoğrafi və strateji cəhətdən ən əlverişli ərazilərindən biri də Göyçaydır. Tarixi abidələrin nisbətən az aşkar edilməsi heç də bu ərazidə abidələrin az olması anlamına gəlməməlidir. Fikrimizcə, bunu Göyçay ərazisində arxeoloji qazıntıların digər ərazilərə nisbətən çox az aparılmasında, elmi mərkəzlərin obyektiv və ya subyektiv səbəblərdən bu əraziyə az diqqət ayırmasında axtarmaq daha düzgün olar.
Göyçay rayonu (Arxeoloji abidələr)
| 1073. | Küp qəbirləri nekropolu | e.ə. II əsr I-ci | Ərəbcəbirli kəndi |
| 1074. | Qəbirstanlıq | I-II əsrlər | II-ci Ərəbcəbirli kəndi |
| 1075. | Yaşayış yeri | ilk orta əsrlər | Yekəxana kəndi |
| 1076. | Qəbiristanlıq | ilk orta əsrlər | Qaraməryam kəndinin yaxınlığında |
| 1077 | Küp qəbirləri nekropolu | e.ə. III əsr | Qaraməryam kəndi |
| 1078 | Yaşayış yeri | ilk orta əsrlər | Şahsoltanlı kəndi |
| 1079 | Küp qəbirləri nekropolu | e.ə. I-e. I əsrlər | İncə kəndi |
Memarlıq abidələri
| 4268. | Məscid | 1903 il | Göyçay şəhəri |
| 4269. | Yeraltı hamam | Göyçay şəhəri | |
| 4270. | Hacı Cəlil məscidi | XIX əsr | Alpout kəndi |
| 4271. | Məscid | Qaraman kənd |
R-n ərazisində arxeoloji tədqiqatların çox az aparılması, bu problemə alimlərin də az diqqət verməsinə səbəb olub. Məsələn, “Azərbaycanın tarixi abidələri və toponimləri: biblioqrafiya” kitabında 5 353 kitab və məqalənin adı qeyd olunub ki, bunlardan yalnız 5-i Göyçaydakı arxeoloji qazıntılara aiddir.
Göyçayda hələlik tarixi maddi-mədəni abidələrin az sayda aşkar olunmasına baxmayaraq, onlar haqqında alimlər tərəfindən kitab və məqalələrin yazılması, fikrimizcə, yüksək qiymətləndirilməlidir. Alimlərdən İ.Əliyev, A.Nuriyev, Q.Cəbiyev, F.Osmanov, F.Yusifov, Ə.Əliyev, A.Ələkbərov, B.Sultanova, N.Abelov, F.Qədirov və başqa tədqiqatçıların yazdığı məqaləvə kitablar bu qədim ərazinin tarixinin öyrənilməsində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Tarix e.d.,prof. Q.Cəbiyevin “Girdiman tarixi (IV-IX əsrlər)” kitabında Göyçay ərazisində tapılmış maddi mədəniyyət abidələri və onlar haqqında yazılmış elmi məqalələr haqqında verilən məlumatlar təqdirəlayiqdir.
F.Yusifov öz məqaləsində Ərəbcəbirli kəndində tapılan maddi mədəniyyət abidəsini Qobustanın “oxşarı” adlandırıb. “Girdiman tarixi (IV-IX əsrlər)” kitabında Ə.Əliyev, A.Ələkbərovun məqaləsinə istinadən qeyd olunur ki, XX əsrin 60-cı illərində Qaraməryəm-Müsüslü yolunun kənarında, Aşağı Qaraməryəm k-də, Yuxarı Şirvan kanalının sol tərəfindəəmək və məişət əşyaları tapılıb. Həmin tapıntıları İnçə kənd orta məktəbinin müəllimləri toplayıb AMEA Tarix İnstitutuna məlumat veriblər. Həmin məlumat əsasında 1962 ildə S.Qazıyev, R.Göyüşov kəndə gələrək çoxlu sayda material toplayıb. Bundan bir il sonra F.Osmanov da bura gələrək Qaraməryəm çayının əmələ gətirdiyi yarğanlarda qədim dövrə aid küp və torpaq qəbirlər aşkara çıxarıb. Burada həmçinin divarlarının qalınlığı 2,5 sm olan saxsı küpə və bardaqların fraqmentləri tapılıb. 1976 ildə Aşağı Qaraməryəm kəndi yaxınlığında su anbarı üçün yer qazılarkən də analoji tapıntılar aşkara çıxdı. O zaman kəndə ezam olunan arxeoloqlar Ə.Əliyev, A.Ələkbərov orta əsrlərə aid çoxlu sayda maddi mədəniyyət nümunələri, şirli və şirsiz saxsı qablar aşkara çıxardılar. Tapılan küplərin birinin üzərində olan cızma üsulu ilə işlənən sxematik təsvir var. Mütəxəssislərin fikrincə bu, insan təsviridir. Qaraməryəm tapıntıları xronoloji cəhətdən ərəb xilafətinin işğalı dövrünə (VII-VIII əsrlərə) aid edilir. Kəndin adının da Məryəm adlı qara rəngli ərəb qadınının adından götürüldüyü ehtimal olunur.
10 aprel 1973 ildə Göyçayın r-n qəzetində F.Osmanovun “Nadir tapıntı” adlı məqaləsi dərc olunur. Həmin məqalədə Ərəbcəbirli k-də quşçuluq ferması üçün bünövrəqazılarkən aşkara çıxarılan maddi mədəniyyət nümunələrindən bəhs olunur. Həmin tapıntılarla əlaqədar arxeoloq A.Nuriyev Göyçaya ezam olunur. Materiallarla tanışlıqdan sonra məlum olur ki, həmin tapıntıların aşkara çıxarıldığı yerdə vaxtilə nekropol (Yunan dilindən tərcümədə “ölü şəhər” mənasını verən bu söz arxeolofi qazıntılar zamanı tapılan məzarlıqlara verilən addır)mövcud olub. Həmin nekropolda aşağıdakı əşyalar tapılıb:
1. Metal məmulatlar: dəmir, tunc, mis, gümüş, qızıldan sinə bəzəkləri, bilərziklər, üzüklər, sırğalar;
2. Şüşə məmulatlar: bunlara muncuqlar və müxtəlif şüşə qablar aiddir.
Ərəbcəbirlidə tapılan məmulatların – bilərziklər, üzüklər, sırğaların əksəriyyətinin bolluq rəmzi olan ilan simvollu forma vənaxışlara malik olması diqqəti cəlb edir. Mütəxəssislər kənddə aşkara çıxarılan küp qəbirləri IV-VIII əsrlərə aid edirlər.
F.Osmanov 1966-70 illərdə Bakı-Qaraməryəm yolunun şm.-da yerləşən Yekəxana k-nin ərazisində antik və ilk orta əsrlərə aid maddi mədəniyyət nümunələri aşkara çıxarıb. Həmin tapıntılar içərisində kömürləşən taxıl qalıqları diqqəti cəlb edir. Akademik İ.Mustafayev həmin tapıntıları tədqiq edərək onların mədəni arpa və yumşaq buğda növündən ibarət olduğunu müəyyən edib.
1980 illərin əvvəllərində Yekəxana və ona yaxın olan Şahsoltanlı k-də təsərrüfat işləri aparılarkən, xeyli sayda maddi mədəniyyət nümunələri aşkara çıxıb. Tapıntılar içərisində qədim əmək vasitələri, məişət əşyaları və bəzək nümunələri üstünlük təşkil edir. Şahsoltanlı k. məktəbinin yaxınlığında yer şumlanarkən çoxlu sayda gil qablar aşkara çıxarılıb. Sakinlərin verdiyi məlumata görə müxtəlif həyətlərdə dəbu cür tapıntılar aşkar olunub. Şahsoltanlıda tapılan əşyalar – iri təsərrüfat küpləri, çölmək və cam tipli dayaz qablar, təkayaqlı vazların fraqmentindən ibarətdir. Tapıntılar içərisində diametri 8 sm olan araba təkərinə oxşar əşya, qulpları üzərində çərtmə naxışlarolan su qabları parçaları və iki qadın fiquru diqqəti cəlb edir.
Şahsoltanlı materialları içərisində həm antik, həm də ilkorta əsrlərə aid əşyalar var. Bu da o deməkdir ki, miladi təqvimin başlanğıcından IV-V əsrlərə qədər burada intensiv yaşayış olub. Sonradan əhali Yekəxana ərazisinə köçüb.
KİV-lərin məlumatına görə, Göyçayın Yekəxana k. ərazisində qədim dövrə aid maddi mədəniyyət nümunələri tapılıb. R- nun qədim yaşayış məntəqələrindən olan Yekəxana kəndindəyaşayan Qasımov Yalçın həyətyanı sahəsində təsərrüfat işləri görərkən torpağın altından bir neçə saxsı küp qab və 10-a yaxın qədim məişət əşyası, müxtəlif növ təsərrüfat qabları, keramika məmulatları aşkar edib. O, torpaq qazıntısını dayandırıb və aşkar etdiyi mədəniyyət nümunələrini rayon tarix-diyarşünaslıq muzeyinə təhvil verib. Muzeyin direktoru B.Sultanova bildirib ki, bir neçə ay öncə rayonun Ərəb k. ərazisində dəqədim yaşayış məskəninin qalıqları aşkarlanıb. Kənd sakinləri torpağın altından küp qəbirlər, insan skeletləri, bəzək, məişət əşyaları, şüşə muncuqlar və saxsı qablar taparaq muzeyə veriblər:
“Yekəxana və Ərəb kəndlərinin giriş hissəsində həmin ərazinin qədim yaşayış məskəni olmasını əks etdirən lövhə qoyulub. Ehtimal olunur ki, bu tapıntılar ilk orta əsrlər dövrünə, yəni bizim eranın III-V əsrlərinə aid maddi mədəniyyət nümunələridir. Çünki tarixi mənbələrdə də qeyd olunur ki, Böyük Qafqaz sıra dağlarının cənub hissəsindəki ərazilərdə təxminən 1 500 il əvvəldə yaşayış olub. Lakin həmin kəndlərdə bununla bağlı heç vaxt arxeoloji qazıntılar aparılmayıb”.
Göyçayın qədim tarixi ilə bağlı yazılı mənbələrlə yanaşı, şifahitarixi mənbələrdə də çoxlu maraqlı faktlara rast gəlmək olur. Bu baxımdan əslən Göyçayın Bığır k.-dən olan Azərb. Turizm və Menecment Universitetinin dekanı, tarix ü.f.d., dos. B.Bilalovun verdiyi dəyərli tarixi məlumatlar diqqəti cəlb edir. Məlumatda Göyçayın Bığır k.-də “Qaraul təpə” adlanan yerin yaxınlığında kənd əhalisi tərəfindən küp qəbirlərin aşkara çıxarılmısı qeyd olunur. B.Bilalovun fikrincə, Bığır k.-ki “Qaraul təpə”nin hansısa məhşur şəxsin dəfn olunduğu kurqan olduğunu ehtimal etmək olar. Əvvəllər bu ərazidə pay torpağı alan sakinlər ev tikmək üçün bünövrə qazarkən çoxlu sayda şirəli saxsı qablar, iri ölçüdə insan sümükləri aşkar ediblər. Hətta bir dəfə həmin ərazidə traktorçu torpaq işləri görərkən iri bir küp qəbir aşkara çıxarıb. Həmçinin həmin ərazidəki əkinləri suvarmaq üçün bu əraziyə su buraxılsa da, suyun harasa axıb yoxa çıxdığı məlum olub.
Bu məlumatdan belə nəticəyə gəlmək olar ki, həmin ərazidəarxeoloji qazıntılar aparılarsa, Azərb. tarixini, o cümlədən Göyçayın tarixini zənginləşdirə biləcək, hətta dünya əhəmiyyətli tarixi abidələrin aşkara çıxarılması mümkündür.
Göyçayda tapılan maddi mədəniyyət abidələrinin aid olduğudövrə görə burada yaşayışın 2 000 ildən bir qədər artıq olduğu qənaətinə gəlmək olar. Lakin, fikrimizcə, Göyçayda insan yaşayışının tarixi daha qədimdir. R-nun yerləşdiyi ərazinin dünyada qədimliyinə görə 4-cü tapıntı hesab olunan Azıxantropun (m.ə. 350-400 min il) tapıldığı Qarabağ ərazisinə çox yaxın (təxminən 31 km) olması deyilənlərin əsaslı olduğunu sübut edir. Bundan başqa, Göyçay ərazisinin qədim Albaniya dövlətinin, daha sonra isə Şirvanşahlar dövlətinin strateji cəhətdən ən əlverişli ərazisinə aid olması, Albaniyanın paytaxtı olan Qəbələnin qonşuluğunda, sonrakı paytaxtı Bərdənin yaxınlığında yerləşməsi də bu ərazinin qədim ənənələrə malik olduğunu sübutedir. Antik dövr müəllifləri Strabon, Ptolemey, Plini və başqalarının Qafqaz Albaniyası haqqında dediyi fikirlərin Göyçay ərazisinədə aid edilməsi təbiidir. Göyçayın hazırkı ərazisi Ptolemeyin Albaniya xəritəsindəki ikinci zonaya müvafiq gəlir; qədim yunan astronomu və coğrafiya şünası adı çəkilən xəritədə 12 yaşayış məntəqəsi yerləşdirir. Bunların içərisində Alam (ola bilsin, Göyçayın qərb qolunun sahilində yerləşən müasir Zalam kəndidir) kəndi də var.
Göyçay ərazisində başqa qədim ərazilərə nisbətən tarixi abidələrin az olması heç də onun vətənimizin ən qədim tarixi ərazilərindən biri olmasına kölgə sala bilməz. Çünki bu ərazidəaparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində tunc dövrünə aid abidələrin aşkara çıxarılması Göyçayın qədim tarixə malik olduğunu sübut edir. Hətta iddia olunur ki, Qafqaz Albaniyasının paytaxtı Qəbələ ş. ilə yanaşı Göyçay çayının sahilindəki kiçik yaşayış məntəqəsi də inkişaf edib, əhalisi xeyli artıb. Şəhərdə çoxlu karvansaraylar tikilib, sənətkar məhəllələri salınıb. Arandan Qəbələyə qalxan ən yaxın və əlverişli yol bu şəhərin üstündən keçib. Bu şəhər orta əsrlər dövründə bütün yaşayış şərtlərinə görə Qəbələ ilə bağlı olub. Hətta şəhərin çay boyu mərkəzi küçəsi elə o vaxtlardan Qəbələ adlanıb. Lakin sonradan Nizami Gəncəvinin yubileyi keçirilən vaxt Qəbələ küçəsinin adı dəyişdirilərək Nizami adlandırılıb.
Elmi ədəbiyyatda qeyd olunur ki, Göyçay ərazisində tapılan küp qəbirlər e.ə. IV əsr-eramızın VIII əsrlərində Cənubi Qafqazda, xüsusilə də Qafqaz Albaniyası ərazisində yayılıb. Ölülər bükülü vəziyyətdə sağ və ya sol böyrü üstə, əsasən üfüqi şəkildə dəfn olunub. Qəbir inventarları metal (tunc və başlıca olaraq dəmir alət və silahlar, bürünc, gümüş və qızıl bəzək şeyləri), ağac, daş, gil, şüşə və pastalardan ibarətdir. Nisbətən sonrakı dövrlərə aid qəbirlərdə Roma, Arşaki və Sasani sikkələrinə də təsadüf edilir. Bu mədəniyyət əkinçilik, heyvandarlıq, ovçuluq, balıqçılıq və sənətkarlıqla məşğul olan oturaq əhaliyə aiddir.
Göyçay-Ağsu çaylararası ərazidəyaşayan əhalinin uzaq vilayətlərlə intensiv əlaqələri haqqında, inkişaf etmiş pul təsərrüfatı haqqında yerli sikkələrdən ibarət dəfinə əsasında mühakimə yürütmək olar.
Eramızdan əvvəl IV-III əsrlərdən başlayaraq Albaniyanındekorativ-tətbiqi sənətində kiçik formalar plastikası, məişət süjetlərinəvə mifoloji süjetlərə dair səhnələrin batıq xətlərlə təsvir edildiyi daş heykəllər xüsusi yer tutur. Albaniya terrakotları hər şeydən əvvəl qadın heykəlcikləri, çox az hallarda kişi heykəlcikləri, zoomorf fiqurlar, o cümlədən yüyənli at təsvirləri ilətəmsil olunmuşdur. Alban incəsənətinin bu abidələri olduqca çoxdur: təkcə İsmayıllı Göyçay şəhərinin yaxınlığında Mollaisaqlı-Hacıhatəmli yaylasında 60- dan artıq heykəlcik aşkara çıxarılmışdır.
Şəkildə gördüyünüz bu gümüş qab Roma imperiyasının şərq hissəsində, Suriyanın dəniz sahili əyalətlərinin birindəIV əsrin ikinci yarısında hazırlanıb. Hazırda Sankt-Peterburq şəhərində Ermitaj muzeyinin Şərq şöbəsində saxlanılır. Göyçay qəza rəisinin 8 yanvar 1894 ildə verdiyi məlumata görə, Göyçay qəz.-nın Lahıc sahəsinin Yenikənd-2 kəndinin əhalisi üç ay əvvəl qazıntı işləri apararkən, qılınc, xəncər, gümüş qab, qızıl pullar aşkara çıxarmışlar. Şəkildəki gümüş boşqab da həmin tapıntılardan biridir.
Məhərrəm Zülfüqarlı
Tarix üzrə elmlər doktoru
