Müskürlü k. məscidi kənd camaatının topladığı vəsait hesabına tikilmişdir. Kənd sakini 78 yaşlı İ.Qarayevin bildirdiyinə görə, 1998 ildə əmlak payı paylandıqdan sonra hər kəsdən məscidin tikintisi üçün daş, taxta, dəmir və s. materiallar toplanmış və həmin il məscidin təməli atılmışdır. Məscidin divarı çəkildi, maddi imkanın azlığından bir müddət tikinti dayandırıldı. 2000 ildə kəndə iki nəfər imkanlı şəxs gəldi. Onlar bu tikintini öz vəsaitləri hesabına yenidən başlatdılar. Nəhayət, məscidin inşası tamamlandı.

Göyçay r-nunun qədim insan məskənlərindən olduğunu bildirən dəlillərdən biri də bir çox kəndlərdə islamiyyətə qədərki inancları özündə əks etdirən pir və ocaqların mövcudluğudur. Bəzi ağacların müqəddəs hesab edilməsi, onların qorunub saxlanması, onlara sitayişin şüurların alt qatında hələ də yaşaması göstərir ki, Göyçayın bir çox kəndlərinin tarixi islamiyyətdən xeyli əvvəllərə gedib çıxır.

Göyçayın bir sıra kəndlərində – Məlikkənd k.-də Pir qovaq, Qızılağac k.-də İydə piri, Qarabağlar k.-də Əncir piri, Kürdşaban k.-də Pir qarağac və s. göstərmək olar.

Göyçay r-nunun Bığır k.-də müqəddəs inanc yeri kimi tanınan tarixi qocaman palıd ağacı. Bu palıd ağacının 500 ildən çox yaşı vardır. Ağacın hündürlüyü 20 metr, diametri 180 santimetrdir. 1968 ildən üzərinə lövhə vurulan bu ağac tarixi abidə kimi qorunub saxlanılır. Pir palıd haqqında bir çox rəvayətlər vardır ki, onlardan biri belədir:

“Deyilənə görə, Allahın böyük övliyası Şeyx Ami həzrətləri gəlib burada məskən salır. Burada o, bir qıza aşiq olur. Qız da ona vurulur. Onların məhəbbətləri ilahi məhəbbət olduğu üçün Şeyx də, qız da od tutub yanırlar. Bu pir palıdın yerində onları bir məzara qoyurlar. Həmin vaxtdan bura müqəddəs ziyarətgaha çevrilir. Sonralar bir quşun dimdiyindən bir palıd qozası düşüb burada bitir. Elə o zamandan bu palıda “Pir palıd” deyirlər”.

Mənbə: İ.Musayev. “Göyçay rayonundakı dini abidələr və tarixi şəxsiyyətlər”, Bakı, “İpəkyolu”, 2014, s.114.

Məscid Göyçay–Ucar magistralından k.-ə girən yolun 100 m-liyində yolun sağında yerləşir. Bu məscidin yaşı dəqiq məlum olmasa da, onun yaşının 150-dən çox olduğunu deyirlər. Alim Ə.Əlioğlunun “Göyçay – nəyi bilirik?” kitabında isə bu k.-də ilk məscidin 1960 ildə tikildiyi qeyd edilir. Məscidi Sədrəddin Əfəndi tikdirmişdir. Daha sonra Seyid Rza Axund və Məşədi Hacı Axund məscid tikdirmişdir. Amma hazırda olan bu məscidin bu iki məsciddən hansı olduğunu tam müəyyən etmək mümkün deyil. Kənd sakini Ə.Hacıyevin eşidib-bildiklərinə görə, bu məscidin 186 yaşı vardır. Məscid tikildiyi vaxtdan ta 1983-84 illərə qədər kirəmit örtüklü olmuşdur. Məsciddən 1930-50 ilə qədər məktəb, 1950-54 ilə qədər bağça kimi istifadə olunmuşdur. Kənd ağsaqqalı Əsəd kişinin dediklərinə görə: “1954 ildə atam həbsdən qayıtdıqdan sonra məscidin geri qaytarılması üçün xeyli mübarizə aparmış və buna nail olmuşdur. Məscid geri qaytarıldıqdan sonra təmizlədilmiş və o gündən bu günə kimi məscid kimi fəaliyyət göstərir”.

Ziyarətgah Göyçay r-nunun Xəlitli k.-dədir və övliya Məhəmməd babanın adı ilə bağlıdır. Qara Molla babanın əsl adı Məhəmməddir. Onun yaşadığı dövr XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Onlar bu ərazilərə Şamdan gəlmişlər. Bunlardan sadəcə ikisi yaddaşlarda qalmaqdadır – Hacı Əfəndi və Məhəmməd baba. Bunlar ilk dəfə indiki Hacıağabəyli k.-i ərazisində olan Qarağac piri sayılan ərazidə məskunlaşmışlar. Daha sonra isə Hacı Əfəndi Yeniarx k.-ində, Qara Molla baba isə Xəlitli k.-ində məskunlaşmışdır.

Qarabaqqal k.-də vaxtilə 5-6 məscid və bir çox hücrənin olduğunu deyirlər. Qarabaqqal k.-də ilk məscid Rəhim Əfəndinin adı ilə bağlıdır. İlk məscidi Rəhim Əfəndi tikdirmişdir. Rəhim Əfəndinin atası bu k.-də ilk məskunlaşan insanlardan olub. Bu k.-də ilk yaşayış 1810-20 illərdə başlamışdır. Kənddə yaşamış Molla Əziz kişi 1960-62 ilərdə İsmayıl Abdulqədir oğlu ilə bu barədə söhbət edib. O zaman Əziz kişi 70-75 yaşlarında olardı. O deyirdi ki, Rəhim Əfəndi həmin məsciddə ona dərs verib. O zaman onun 11 yaşı var idi. Bu da təxminən 1890 illərə təsadüf edir. Belə qənaətə gəlmək olar ki, Rəhim Əfəndinin atası Hacı İsmayıl kişi 1810-20 illərdə bu kənddə ilk məskunlaşan insanlardan olub. Hacı İsmayılın adını həmin şəxs daşıyırmış. Məlumatı verərkən 66 yaşında olub.

Bu kənddə ilk məscidi Hacı Salman Əfəndi tikdirmişdir. Bu da təxminən XIX əsrin ortalarına, 1840-50 illərə təsadüf edir. Hacı Salman Əfəndi buraya İsmayıllı r-nunun Xəlilli k.-dən gəlmişdir. Bu gün Hacı Salman Əfəndinin qəbri insanların inam yerlərindən biridir. Həmin məscid indiki Qaraman k. orta məktəbinin futbol meydançasının ərazisində yerləşirdi.

Qaraməryəm k.-inin məscidi müasir tikililərdəndir. Məscid 1990 ildə (h. 1410) kənd camaatının verdiyi vəsait hesabına tikilmişdir.

Binanın ümumi sahəsi 395 kv.m-dir. İbadət zalı (24 m x 10 m) 240 kv.m-dir. Bu zalın işıqlı olması üçün 1 qiblə tərəfdə, 2 ön fasadda olmaqla 3 pəncərəsi və zala daxil olmaq üçün 2 qapısı vardır. Burada qadınların və kişilərin ayrı-ayrılıqda ibadət etmələri üçün ibadət zalı iki hissəyə ayrılmışdır. Qadınlar üçün ayrılmış zal (8 m x 10 m) 80 kv.m-dir. Zala giriş qapısı qiblə divarındadır. Giriş qapısı önündə 5 m enində, 7 m uzunluğunda eyvan vardır. Kişilər üçün ayrılmış zal 10 m enində, 16 m uzunluğunda 160 kv.m-dir. Buranın giriş qapısı şm. tərəfdəndir. Məscidin önündə, yəni şm. hissədə 5 m enində məscid boyu uzanan eyvan vardır. Döşəməsi torpaq, tavanı isə taxtadandır. Məscidin damı ağ dəmir örtüklə örtülmüş, minarəsi damın üzərində 2 m hün.-dədir. Yerdən minarənin üstünədək hündürlüyü 10 m-dir. Məscidin inşasında çaylaq və mişar daşından istifadə olunmuşdur.

Mənbə: İ.Musayev. “Göyçay rayonundakı dini abidələr və tarixi şəxsiyyətlər”, Bakı, İpəkyolu, 2014, s. 65-66.

XX əsrin əvvəllərinə aid tarixi memarlıq abidəsi. 1908 ildə inşa edilib. Məscid 1927 ildə bağlanmış, 1944 ilin aprel ayında Zaqafqaziya Müsəlmanları Dini İdarəsi yenidən yaradıldıqdan sonra fəaliyyəti bərpa edilmişdir, sonra təsərrüfat məqsədləri üçün istifadə edilmiş, müstəqilliyin ilk illərində bərpasına bir sıra cəhdlər edilmişdir. Nəhayət, 2017 ildə iş adamı Elxan Yaqubovun şəxsi təşəbbüsü və maliyyə dəstəyi ilə yenidən tikilib dindarların istifadəsinə verilmişdir. Məscid Şirvan memarlıq xüsusiyyətlərini özündə etiva etməklə, 266 kv.m ibadət zalından ibarət olmaqla ikimərtəbəlidir. Minarəsinin hündürlüyü 32 m, geniş həyətə və 300 kv.m mərasim zalına malikdir.

Mənbə: https://www.qafqazislam.com

Qarayazı k.-də dini abidə olaraq yeni inşa edilmiş böyük bir məscid vardır. Kənd sakini 72 yaşlı E.Əmirovun dediklərinə görə, bu məscidin yerində XIX əsrdə tikilmiş məscid olub. Məscid yararsız vəziyyətə düşdüyünə görə söküldü və 1990 ildə həmin yerdə kənd camaatının topladığı vəsait hesabına yeni məscid tikildi.